اخلاقى زیستن و اجتماعى عمل کردن

مصطفی ملکیان: موضوع بحث «اخلاقى زیستن و اجتماعى عمل کردن» است. به تعبیرى دیگر، توجه دادن به پشت صحنه عمل اجتماعى و التفات دادن به این نکته که عمل اجتماعى همیشه در زمینه است که معنا دارد و قابل استمرار است. سخنان خود را با یک بحثى روانشناسى از «کرکگور»، فیلسوف وعارف دانمارکى که در زمینه اخلاق ورابطه آن با زیست فردى وجمعى بیان کرده، آغاز مى کنم.

 اخلاقى زیستن و اجتماعى عمل کردن*

|||||||||||||مصطفی ملکیان |||||||||||||

موضوع بحث «اخلاقى زیستن و اجتماعى عمل کردن» است. به تعبیرى دیگر، توجه دادن به پشت صحنه عمل اجتماعى و التفات دادن به این نکته که عمل اجتماعى همیشه در زمینه است که معنا دارد و قابل استمرار است. سخنان خود را با یک بحثى روانشناسى از «کرکگور»، فیلسوف وعارف دانمارکى که در زمینه اخلاق ورابطه آن با زیست فردى وجمعى بیان کرده، آغاز مى کنم.

چون این مقدمه کاملاً مورد قبول من است، شاید مبناى خوبى براى استنتاجات بعدى باشد. کرکگور در چند کتاب مهم خود از جمله در کتابى تحت عنوان «خلوص قلب» مطلبى را بدین مضمون مطرح کرده است که هر انسان در یکى از سه مرحله در حال زیست است: ۱- زیباشناختى ۲- اخلاقى ۳- دینى.
اگر انسانها با دقت کامل به زندگى خود نگاه کنند خود را در حال زیست در یکى از این حالات مى بینند. آنچه مهم است این است که ما انسانها بفهمیم که در کدام یک از این حالات زندگى مى کنیم و مهمتر آنکه، آرزوى انتقال از مرحله اى به مرحله دیگر در ما پدیده آمده و زنده بماند.

۱. مرحله زیباشناختى

مرحله اول را با تعبیرات مختلفى چون، مرحله زیباشناختى، علم الجمال، استحسانى و یا ذوقى از آن نام مى برند.
مى توان گفت، متأسفانه بیشتر انسانها تا آخر عمر در همین مرحله اول مى مانند و وارد مراحل دوم و سوم نمى شوند. در مرحله اول، اصل حاکم بر زندگى انسان، اصل لذت است. البته این سخن بدان معنا نیست که لذت چیز بدى است. کرکگور نیز در باب لذت داورى منفى نکرده است هدف اصلى او این است که نشان دهد اگر اصل حاکم بر زندگى انسان، اصل لذت باشد چه پیش خواهد آمد. در واقع او به ما نشان مى دهد که کسانى که اصل حاکم بر زندگیشان اصل لذت است به چه صورتى زندگى خواهند کرد و به چه نتایجى خواهند رسید و چه ناکامى هایى خواهند داشت. وقتى فردى درمرحله زیباشناختى به سر مى برد همه هم و غم او متوجه این امر است که در زندگى هرچه بیشتر کسب لذت کند. این لذت ها مى توانند کاملاً متنوع باشند. مراد از لذت فقط خوردن، آشامیدن، استراحت، خوابیدن، غریزه جنسى، تفریح و مسافرت نیست. بلکه لذتهایى که در نظر انسان عادى کوچه و بازار متعالى به حساب مى آید، آنها هم جزو این مرحله قرار مى گیرند. لذتهایى مانند: علم طلبى، کنجکاوى ،شرکت در فعالیت هاى اجتماعى و آرمان جویى اجتماعى. اینها هم لذت محسوب مى شوند چرا که انسان را نوعى سیرى مى بخشند.

انسانى که در مرحله زیباشناختى زندگى مى کند دلش مى خواهد در حد توان و با توجه به تمام محدودیتهایى که محیط و وراثت بر او تحمیل کرده است لذت بیشترى را دروجود خود انبار کند.در واقع مثل این است که وجود خودرا مخزنى مى داند که باید هرچه بیشتر از لذت پر شود و کمتر از درد و رنج و الم. از این رو است که این انسان در هر اوضاع و احوالى که در آن قرار مى گیرد، از این زاویه بدان مى نگرد که، آن وضعیت به چه میزان براى او لذتبخش است وبه چه میزان او را از الم دور نگه مى دارد. اینچنین انسانى در هر وضع و حالى، درست مانند تاجرى زندگى مى کند که توجهش به نوسان قیمت ها در بازار و تحولات اقتصادى است تا بتواند در وضعیت جدید بهتر مانور دهد.

چنین تاجرى فقط درصدد این است که کمتر ببازد و بیشتر ببرد.بنابراین هرگونه چرخش، تغییر مسیر و تغییر موضعى فقط بر این اساس قابل توجیه است که سود بیشتر و زیان کمترى در بر داشته باشد.
انسان لذت جو نیز دقیقاً همین گونه عمل مى کند. یعنى فقط و فقط لذت بر او حکم مى کند که چه عملى را انجام دهد و چه عملى را انجام ندهد؛ چه جایى سخنى بگوید، چه جایى سکوت کند. کجا به فلان عمل دست بزند و کجا از فلان عمل دست بردارد و… در تمام شؤون زندگى اعم از فردى و جمعى، اعم از اقتصادى یا سیاسى و… فقط امر سود و زیان مد نظر اوست.

از نظر کرکگور یک مسأله مهم در این مرحله وجود دارد و آن اینکه کسانى که درمرحله زیبایى شناختى زندگى مى کنند همواره در وضعیت اندوه و حسرت به سر مى برند. زیرا وعده اى که به ایشان داده مى شود وفا نخواهد شد. یعنى نوعى استمتاع و کامیابى از آنها دریغ خواهد شد. مثال ساده اى که کرکگور مى گوید این است: فرض کنید زنبور عسلى روى یک گل خاص مى نشیند. اگر این زنبور عسل هیچ گل دیگرى نمى دید و از وجود هیچ گل دیگرى خبر نداشت، تنها بر این گل استقرار پیدا مى کرد و تا آنجا که از این گل شهد قابل استخراج بود، استفاده مى کرد، یعنى تمام لذتى را که مى توانست از این گل ببرد، مى برد. اما مشکل زنبور عسل این است که به محض اینکه روى گلى که از بویش، مزه اش، رنگش و یا از هرچیز دیگرى که ما از آن چندان خبر دار نیستیم خوشش مى آید و مى نشیند و احساس لذت مى کند، ناگهان گل دیگر به چشمش خوش مى آید. لذت انگیزى گل دیگر باعث مى شود که زنبور عسل یا بلافاصله از روى گل اول بلند شود و بر روى گل دوم بنشیند و یا اگر هم بر گل اول بنشیند، لذتى که از این گل مى برد به کامش تلخ آید. چون مى داند که این لذت را به قیمت محروم شدن از دیگرلذتها دارد.

وقتى انسان احساس کند، چیزى که به دست مى آورد به قیمت از دست دادن چیز یا چیزهاى دیگر است، آنگاه از آن چیزى که در دسترسش است آنچنان که باید و شاید، لذت نمى برد.حال فرض کنید زنبور از روى گل اول برخاسته و بر روى گل دوم مى نشیند. وقتى روى گل دوم مى نشیند مشکلش دو تا مى شود.یکى اینکه گل سوم پیش چشمش مى آید و دیگر اینکه هنوز خاطره گل اول از ذهن او محو نشده است و به همین دلیل از گل دوم هم لذت نمى برد. زیرا زنبور تا آخر عمر در یک سرگردانى است و به تعبیر خود کرکگور در نوعى «ندانم چه کارى» مى ماند و هیچ گلى چنانکه باید و شاید اورا کامیاب نمى کند.

در اینجا مثال دیگرى مى زنم. «استنیسلاووه» یکى از متفکران اروپاى شرقى، در مقدمه یکى از رمانهاى خود، مطلب خیلى عمیقى را مطرح کرده که اتفاقاً به طور کامل با موضوعى که در اینجا مطرح شد مرتبط است. از نظر ایشان رشد تکنولوژى در واقع رشد محرومیت است. تکنولوژى امکانات افراد را در هر لحظه افزایش مى دهد و این خود باعث مى شود که هر وقت به یکى از امکانات مشغول مى شوید تلخ کام بمانید.

اما آن زمانى که تکنولوژى رشد نکرده بود انسانها تعداد کارهایى را که در هر لحظه مى توانستند انجام دهند یا یک کار بوده و یا کارهاى بسیار معدود دیگر. طبعاً اگر به آن کار واحد و یا یکى از آن چند کار مشغول مى شدید متناسب با آن احساس لذت مى کردید. اما امروز که تکنولوژى رشد کرده، به ما مى گوید: شما مى توانید اکنون با در اختیار داشتن تکنولوژى در آن واحد پنجاه یا صد و … حق گزینش داشته باشید. هر چه تعداد گزینه ها بیشتر شود، آن گزینه اى که انتخاب خواهد شد در مقام عمل لذت کمترى در برخواهد داشت.
بدین معنى، رشد تکنولوژى استمتاع بیشتر نیست بلکه رشد محرومیت بیشتر است. این سخن کاملاً با مذاق فردى مانند کرکگور سازگار است. وى مى گوید: کسانى که در مقام زیبایى شناسى عمل مى کنند و اصل حاکم بر زندگیشان اصل لذت است، بیشتر دچار اندوه و حسرت مى شوند. زیرا لذتهایى که انسان مى تواند در زندگى در اختیار داشته باشد خیلى فراوان است ولى در هر لحظه چاره اى جز این نیست که فقط از یکى از این لذتها مى تواند بهره مند گردد.

مشکل دومى که از نظر کرکگور براى انسان لذت گرا به وجود مى آید این است که لذتها پایان ندارد و انسان هیچگاه از لذت سیراب نمى شود. این است که به گفته کرکگور کسانى که در این مرحله زندگى مى کنند بالمآل تلخ کامند. این مرحله وعده اش لذت بود اما نتیجه اش جز رنج نخواهد بود. در این مرحله وعده‌اى عمل نشده وجود دارد. به همین دلیل کسانى که تا آخر عمرشان در این مرحله زندگى مى کنند هر چه بیشتر به پایان عمر نزدیکتر مى شوند تلخ کام تر هستند چون احساس مى کنند در نهایت بازنده شده اند و آن چیزى را که گمان مى کردند مى برند، نبرده‌اند و به خاطر بردن بساکارها که کرده بودند و بسا کارها که نکرده بودند.

۲- مرحله اخلاقى

کرکگور معتقد است که راه دومى هم وجود دارد و آن این که ما از مرحله زیباشناختى به مرحله اخلاقى وارد شویم. البته شکى نیست که وارد شدن به مرحله اخلاقى، عملى نیست که با یک تصمیم گیرى ساده بتوان انجام داد. این مرحله، مرحله اى است که مبادى و مقدمات خیلى فراوانى لازم دارد و البته من هم در اینجا در مقام احصاى آنها نیستم.

در مرحله اخلاقى، لذت اصل برانسان نیست. بلکه یک سلسله اصول و مبانى بر زندگى انسان حاکم است. یعنى کسى که در مرحله اخلاقى زندگى مى کند، کسى است که مى گوید: من در زندگى فردى، در زندگى جمعى، در خلوت، در جلوت، در غم، در شادى، اصلاً به این فکر نیستم که لذتى عایدم شود یا الم و رنجى از من دور. این انسان اصلاً در فکر لذت و الم نیست. فقط در این اندیشه است که یک سلسله اصول را به هیچ قیمتى از دست ندهد. اگر این اصول در لذت است، لذت را از دست ندهد و اگر در الم است، الم را از دست ندهد. یعنى اگر من در آن مرحله باشم مى‌خواهم چنان زندگى کنم که یک سلسله مبانى و اصول عملاً در زیر پاى من لگدمال نشود. وقتى این اصول در نظر من محفوظ مى مانند، دیگر هر چه پیش آید، گو پیش آید، هر چه هست، گو باشد. آنها مهم نیست و مرا از آنها باکى نیست. فقط مسأله بر سر این است که اصول من از بین نروند.

براى کسانى که در مرحله اخلاقى به سر مى برند، این اصول، اصولى واحد نیستند. ممکن است من اصولى براى خود مقرر کرده باشم و شما اصولى دیگر را براى خود. ممکن است من یک اصل براى زندگى خود مقرر کنم و شما دو اصل. حتى این نکته نیز موردبحث نیست که این اصول را از کجا مى آوریم. ممکن است من این اصول را از بینش خود وضع کنم یا از کسى که نهایت اطمینان را به او دارم. البته از نظر کرکگور آنچه که ارزشمند است این است که من این اصول را خود براى خود وضع مى کنم.

درواقع منظور این است که من در وضع این اصول فعال باشم نه منفعل، و کنش پذیرى و تقلید ازدیگران نداشته باشم. اما به هرحال اینها موردبحث نیست. بلکه مهم این است که من یک سلسله اصول را زیرپا بگذارم. ما با این بحث که بهتر است چه اصلى بر زندگى یک انسان اخلاقى حاکم باشد فعلاً کارى نداریم.

بحث اصلى این است که اخلاقى زیستن، متعالى تر از زیست زیباشناسانه است. هنگامى که به این صورت زندگى کنیم، زندگى ما از یک صورت متفاوتى برخوردار خواهدبود و مثالى که به نظر مى آید براى این بحث نافع باشد این است که فرض کنید که من پنج کیلو پیاز خریده و درحال رفتن به سوى خانه هستم. درراه، یک سلسله حوادث براى من پیش مى آید و من در این حوادث به گونه اى واکنش نشان مى دهم که متوجه هستم چیزى که در دست دارم پیاز است. مثلاً اگر کسى در بین راه به من اهانت کرد، از واکنشهاى خشمگینانه نشان دادن باکى ندارم. اگر کسى به من تنه زد، ممکن است برگردم و نسبت به او پرخاش کنم. اگر دوچرخه سوارى با سرعت مى آید ممکن است براى اینکه به او نشان دهم که سرعتش زیاد است، به منظور متوقف کردنش جلویش هم بایستم. درواقع من باتوجه به اینکه آنچه دارم پیاز است اینگونه واکنش نشان مى دهم. اما درنظر بگیرید به جاى پیاز، در دست من بلور ظریف، گران قیمت و بسیارشکننده اى باشد. دراینجا خواهید دید که واکنشهاى من بسیار متفاوت است. اگر کسى تنه بزند، بدون اینکه پرخاشى کنم به راه خود ادامه مى دهم یا اگر دیدم دوچرخه اى با سرعت مى آید به جاى اعتراض به سرعت فراوان او، خود را سریع کنار مى کشم. حتى اگر کسى به من فحش داد، من ناشنیده مى گیریم. چون مى دانم اگر قرار باشد فحش را شنیده بگیرم و واکنش مناسب نشان دهم، ممکن است با او دست به گریبان شوم و دراین بین هر چیزى عاید من شود ولى یک چیز مسلم است و آن اینکه بلور خواهدشکست. پس مى بینید که من به یک نحوه خاصى زندگى مى کنم. زندگى همراه با احتیاط، به معناى دقیق کلمه همراه با «مراقبت». مراقبت در اصل، در زبان عرفانى ما به همین معنا بوده است. یعنى هنگامى که من مراقبت مى کنم، در حال حفظ چیزى هستم و مى خواهم آن را محفوظ نگه دارم.

به تعبیر کرکگور، با مراقبت رنجها نه تنها فراموش خواهدشد بلکه بالاتر ازهمه اینها نوعى دگرگونى و تغییر ماهیت پیدا مى کنند و تبدیل به لذت مى شوند. این مرحله دوم است که در آن به جاى لذت، حفظ اصول، حاکم بر زندگى است.

۳. مرحله دینى

کرکگور معتقد بود که مرحله اى از این بالاتر هم وجود دارد و آن مرحله دینى است. به نظر کرکگور در مرحله دینى نه اصول بر انسان حاکم است و نه لذت، بلکه در آن مرحله فقط عشق برانسان حاکم است و چون عشق برانسان حاکم است ، هیبت و احتشام وعزت، جمال و جلال معشوق بر زندگى انسان حکومت مى کند.
هرچه این جمال و جلال اقتضا کند، شخص به موجب آن رفتار مى کند. کرکگور درکتاب «ترس و لرز» مى‌گوید: شما در باب مأمورشدن حضرت ابراهیم براى کشتن فرزند خودچه مى گویید؟ در تورات آمده است که حضرت ابراهیم (ع) مأمور شد فرزند خود را بکشد. در قرآن هم به این داستان اشاراتى هست که ابراهیم مأمور ذبح فرزند خود شد. کرکگور مى گوید: آیا تاکنون شما هیچ وقت فکر کرده اید که چرا حضرت ابراهیم (ع) سؤال نکرد که خدایا من به چه گناهى فرزندم را بکشم؟ فرزندم چه کرده که مستوجب قتل است؟ مگر مى توان قبل از جنایت و اصلاً بدون جنایت یک فرد را قصاص کرد؟ از سوى دیگر کرکگور مى گوید که در دل اسحاق و به تعبیر ما اسماعیل این نگذشت که چرا باید کشته شوم؟ مگر چه گناهى کرده ام؟ گناه من این است که پدرم مى خواهد به خدا نزدیک شود. چه منطقى براین جریان حاکم است؟
کرکگور به خصوص در کتاب «ترس و لرز» که موضوع اصلى کتاب در این باب است و در کتاب دیگرى تحت عنوان «بیمارى تا دم مرگ» به این نکته اشاره مى کند که ابراهیم و اسماعیل از عرصه اخلاقى بالاتر آمده‌اند. کسى که مى گوید مگر مى توان قبل از جنایت قصاص کرد، چنین فردى در مرحله اخلاقى زندگى مى کند. اما کسى که فقط در خدمت معشوق زندگى مى کند، سخن معشوق براى او بالاتر از اخلاق است.

البته مراد او از معشوق در این بحث یک معشوق آسمانى و ملکوتى است . دلیل اینکه هیچ اعتراضى در ذهن و ضمیر حضرت ابراهیم و اسماعیل جوانه نمى زند به خاطر این است که اینها از این مرجع (اخلاقى) فراتر رفته‌اند و در عشق، رضاى معشوق اصل حاکم بر زندگى آنان است.

در واقع شخص (عاشق ) مى خواهد لبخندى بر لب معشوق بنشاند. حتى در عشقهاى زمینى هم این چنین است . آدمى در عشق زمینى هم وقتى که در مرحله عشق زندگى مى کند. رضایت معشوق براى او ، از هر چیز دیگرى ارزشمندتر است. وقتى لبخند معشوق رامى بیند در واقع اجر همه زحمات، محرومیتها و نابسامانى‌هایى را که تجربه مى کند، مى گیرد.
نکته مهم آن است که هریک از ما اگر در مرحله زیبایى شناختى زندگى مى کنیم باید به مرحله اخلاقى راه پیدا کنیم. البته نه براى پاداش آخرت و نه براى بهشت و جهنم . همیشه باید یک سلسله اصول بر زندگى اجتماعى ما (خواه در بعد اقتصادى و خواه در بعد سیاسى و خواه در بعد فرهنگى آن) حاکم باشد، حتى اگر قبول آن اصول، با تحمل درد و رنج همراه باشد.

درد و رنجهاى زندگى سه ویژگى دارند: ۱- پایان ناپذیرند ۲- استثنا ناپذیرند ۳- کلى و تعمیم پذیرند. درد و رنجها با این سه ویژگى که دارند در عین حال مى توانند قابل تحمل باشند، حتى از این بالاتر، مى توانند به نوعى رضایت باطنى تبدیل شوند و آن وقتى است که انسان احساس کند در وراى تمام گرد و غبارها تمام این فراز و نشیب ها مى تواند این بلور خود را به مقصد رساند و از اصول خود مراقبت کند.

این نکته قابل توجه است که ما باید بتوانیم درد و رنج را تحمل کنیم زیرا زندگى ما قرین درد و رنج است. ما در هر کشورى که زندگى کنیم بى عدالتى خواهیم دید با هر نظامى که حاکم باشد؛ چه نظام جمهورى اسلامى باشد، چه نظام سوسیالیستى و چه لیبرالیستى.

به هر حال، حکومت و جامعه هیچگاه از یک سلسله امور خالى نخواهد بود که البته باید سعى کنیم این نابسامانى ها و کجى ها را تقلیل دهیم، ولى در عین حال باید واقع بین باشیم تا فریب یک اتوپیا و مدینه فاضله را نخوریم و گمان نکنیم که یک چنین مدینه فاضله اى بر روى زمین پدید آمدنى است. باید بدانیم که {تا} انسان زیست مى کند جامعه بدون ظلم پدید نخواهد آمد؛ چون جامعه بدون ظلم پدیدار نمى شود، طبعاً جامعه بدون درد و رنج هم نخواهیم داشت.

اما افرادى هستند که مى توانند با تمام این درد و رنجها یک رضایت باطن و لبخندى درونى داشته باشند. منتها به این شرط که احساس کنند على رغم این فشارها حداقل، اصول آنان محفوظ مانده است. وقتى این اصول محفوظ بماند زندگى معنا پیدا مى کند.

اصل اول: حفظ سازگارى

ما به عنوان کسانى که در واقع شأن دانش پژوهى داریم و جامعه هم این کارکرد را از ما بیشتر انتظار دارد، باید بخشى از اصول اخلاقى مان را به تفکر معطوف کنیم. گاهى اصول اخلاقى به اعمال ما معطوف مى شود و گاهى بر عواطف و احساسات ما و گاهى هم بر عقیده و تفکر ما. من در اینجا مورد سوم را بیشتر مورد تأکید قرار مى دهم. خوب است بر اعمال مان و عواطف و احساساتمان یک سلسله اصول اخلاقى حاکمیت داشته باشند. البته من این اصول اخلاقى را اصلاً از دین و مذهب نمى گیرم. زیرا ممکن است من مخاطبانى داشته باشم که دین و مذهبى نداشته باشند و دیگر اینکه اصول اخلاقى مبتنى بر دین و مذهب داراى یکسرى پیش فرض هاى متافیزیکى خیلى سهمگین هستند که این پیش فرضها در غالب موارد قابل اثبات «آبژکتیو» (عینى) و همگان پذیر نیستند. به این لحاظ نمى توان در هر جا به دین و مذهب متمسک شد.

یکى از این اصولى که به نظر مى رسد، بتوانند بر عقیده ما حاکمیت داشته باشد این اصل است که ما در کل زندگى فکرى و عقیدتى خود همیشه باید این دل نگرانى را داشته باشیم که آیا در تفکر ما هماهنگى (consistency) وجود دارد یا نه. آیا آرا و نظرات من با هم سازگارند، یا من یک بام و دو هوا در عقیده و عمل هستم.
به نظر من، بزرگترین علامت انسانیت آن است که نوعى سازگارى بین آرا و نظریات انسان وجود داشته باشد. انسان نمى تواند در یک جا به گونه اى بیندیشد و در جایى دیگر، گونه اى دیگر که مطلقاً بین این دو گونه اندیشه ناسازگارى وجود داشته باشد. ممکن است الآن بسیارى از عناصر فکرى بعضى از ما مبتنى بر عناصر فکرى مدرن باشد و چه بسا در میان ما کسانى باشند که واقعاً بعضى از عناصر فکرى آنها پسا مدرن است. خوب این ها با هم ناسازگارند.

عرضه فکر مانند بساط میوه فروشى نیست که هر میوه اى خواستید انتخاب کنید و هیچ کس هم، به شما اعتراض نکند. البته انسان مى تواند داراى نوعى نظام التقاطى در فکرش باشد، اما به این شرط که اجزاى این نظام التقاطى با هم سازگار باشند. انصافاً در بسیارى از موارد میان ذهن و ضمیر خود این سازگارى را به وجود نیاورده ایم. یعنى فکرمان داراى اجزایى است که با هم سازگار نیستند. ما هم سنتى هستیم، هم مدرن و هم پست مدرن. در واقع، ما در بسیارى از این مبادى فقط با اتکا، به مغالطه منطقى توانسته ایم بمانیم.

اصل دوم: دورى از تقلید

اصل دومى که به نظر من در میان ما کم وجود دارد این است که ما به ندرت مى اندیشیم و هنوز در مرحله تقلید هستیم. به طور مثال عوام الناس ما از یک روحانى که پشت سر او نماز مى گذارند تقلید مى کنند و ما «دانشگاهیان» ممکن است از یک روحانى دانشمندتر. انصافاً ما در این جهت به بلوغ فکرى نرسیده ایم و عموماً اهل تقلید و تلقین پذیرى هستیم. در واقع رفتار ما مثل کسى است که تحت تأثیر تبلیغات کالاها قرار مى گیرند. در واقع اولین کسى که بتواند در ما تلقین پذیرى جدى ایجاد کند ما متاع او را مى خریم. به نظر من کمال و علو قدر ما دانشجویان در این است که از تقلید بیرون آییم و قدر و وزن منطقى هر سخن را بسنجیم.

اصل سوم: وداع با تعصب

اصل سومى که آن نیز خیلى مهم است، این است که ما باید بتوانیم خودمان را در جاى دیگران قرار دهیم و فکر کنیم اگر آدمى نتواند خود را در جاى دیگران قرار دهد و به جاى دیگران فکر کند، کارش به تعصب می کشد. متعصب کسى است که از یک دریچه به عالم نگاه مى کند ولى نمى تواند از پشت دیگر پنجره ها به عالم نگاه اندازد. اگر کسى فکر کند براى نگاه به عالم فقط یک پنجره وجود دارد خواه، ناخواه او متعصب است و یک فرد اگر بخواهد متعصب نباشد باید بتواند خودش را از دریچه اى به دریچه دیگر منتقل کند. وقتى منظر عوض شد مى فهمند که دنیاگونه اى دیگر نیز هست. تعصب فقط و فقط ناشى از این است که آدم نمى‌تواند پایش را از کفش خودش بیرون آورد و در کفش دیگرى بگذارد.
یک ضرب المثل جالب انگلیسى مى گوید: «یک بار هم پایت را در داخل کفش من کن»، یک بار هم جاى من بیا و از دیدگاه من به عالم نگاه کن. به تعبیر کانت خوب است ما گاهى به جاى دیگران فکر کنیم. نه براى این که فکرمان را به آنها القا کنیم و آنها را مقلد خود سازیم، بلکه براى این که ببینیم عالم در نظر دیگران چگونه است. البته این نحوه عمل یک تیپ ایده آل است.
امروزه در جامعه، ما بیشترین رنج را، از ناحیه افراد متعصبى مى بریم که فقط از منظر خودشان به این عالم نگاه مى کنند و اصلاً تصور نمى کنند که منظر دیگرى وجود داشته باشد. تعصب داشتن فرق نمى کند که پنجره من، مدرن باشد و آن پنجره دیگر، سنتى. اگر فرد مدرن هم حاضر نباشد از پنجره سنتى به عالم نگاه کند، این فرد هم در مدرن بودن خودش تعصب دارد. همچنان که سنتیان چون نمى توانند از پنجره مدرنیزم به عالم نگاه کنند، در سنتى بودن خود متعصب هستند. یکى از فواید جدى مطالعه کتاب هاى مختلف این است که اگر خودتان هم نمى توانید پنجره اى به روى عالم بگشایید حداقل اگر کسى شما را دعوت کرد تا از طریق کتابش و از پنجره او به عالم نگاه کنید، او را لبیک مى گویید. که البته متأسفانه این هم در میان ما نیست.

اصل چهارم: عقل و آزادى

من بر این نکته تأکید دارم که «خشونت طلبان» مى خواهند یک وجه بزرگ انسانیت ما را له کنند و آن وجه، آزادى ما است. انسانیت دو بعد بیشتر ندارد و خشونت طلبان مى خواهند بعد آزادى ما را از ما بگیرند.
از سویى دیگر نیز کسانى هستند که مى خواهند وجه دیگر از انسانیتمان را از بین ببرند. آنها «لفاظان» هستند. این ها سخنرانانى هستند که فقط کلى گویى مى کنند و سخنان کلیشه اى مى گویند. اینها مىخواهند عقلانیتمان را از بین ببرند. به همین دلیل است که خشونت طلبان بزرگ تاریخ معمولاً سخنرانان قهارى بوده اند. انسانیت ما فقط به «آزادى» و «عقلانیت» ماست.

اگر بخواهیم انسانى را دست آموز خود کنیم اول باید انسانیتش را از او بگیریم. با خشونت، روح آزادگى را در او خرد مى کنیم و با کلى گویى و کلیشه پردازى و سخنان مبهم وجه عقلانیتش را در محاق مى بریم. انسانى که آزادى و عقلانیتش را از او بگیرند، واقعاً یک حیوان دست آموز مى شود.
در تاریخ افرادى چون هیتلر و لنین را مى بینید که سخنرانانى قهار و قوى بودند. هیتلر تقریباً تا سال ۱۹۳۹ که هنوز جنگ شروع نشده بود و در سال هاى جنگ، دستور داده بود که هیج وقت سخنرانى هایش را در روزنامه هاى صبح چاپ نکند و از رادیو نیز صبح ها پخش نشود. استدلالش – که البته بعداً معلوم شد- این بود که مى گفت: مردم صبح ها ذهن هاى خیلى تند و تیز دارند و هر سخنى که من مى گویم، به دنبال دلیلش هستند. اما هنگام عصر ذهن ها در اثر کار روزانه خسته و فرسوده مى شود و حالت اسفنجى به خود مى گیرد و دیگر اصلاً فکر نمى کند که مغالطه کرده‌ام.

به نظر من انتظار اخلاقى معقولى که مى شود از قشر روشنفکر داشت این است که: از کلى گویى و مبهم گویى دست بردارد و ادعاهاى بلادلیل را مطرح نکند.

…………………………………..

* متن ویراسته سخنرانى استاد مصطفی ملکیان در انجمن اسلامى دانشجویان دانشگاه تهران در سال  79