ایران پسا ترامپ
|حامد فرنقی زاد|
با توجه به نتایج رسمی اعلام شده و خبرهایی که از آمریکا به گوش میرسد، پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا تقریبا قطعی شده است و او به زودی به عنوان رییس جمهور بر صندلی اتاق بیضی کاخ سفید تکیه خواهد زد و عصر دونالد ترامپ غروب خواهد کرد.
برای بسیاری از سیاست دوستان ایرانی، نحوه مواجهه با دوران پس از ترامپ و آنچه که با آن مواجه خواهیم بود، دغدغه ای مهم است و با جدی شدن پیروزی بایدن کم و بیش نظرات خود را در خصوص آن بیان کرده اند. من نیزدر این نوشتار سعی دارم در حد امکان تحلیل خود را در خصوص شرایط ایران در دوران پس از ترامپ بیان کنم.
برای تحلیل دقیق شرایط نظام ایران پس از ترامپ، یک ماتریس در دو سطر و سه ستون می توان فرض کرد که دو سطر آن داخل و خارج و سه ستون آن سیاسی، امنیتی و اقتصادی باشد. با این فرض، شش موقعیت خواهیم داشت که بررسی آن موقعیتها میتواند وضعیت کلی ایران را نسبت به دولت جدیدی که در کاخ سفید مستقر خواهد شد مشخص کند. در ادامه هر یک از این شش موقعیت در دنیای پساترامپ بررسی خواهند شد.
- موقعیت سیاسی- داخلی
پیروزی دونالد ترامپ و سیاست های هیجانی او مانند خروج از برجام، باعث تضعیف دولت مستقر در ایران و بالطبع حامیانش شد. برخی با بزرگنمایی بیش از حد بر روی مزایای برجام، سطح توقعات را از این توافقنامه چند جانبه به قدری بالا بردند که مردم به این گمان افتادند که با حصول این توافق همه مشکلات رفع خواهد شد. اما با امضای توافق اتفاق خاصی در وضعیت معاش مردم رخ نداده و سرخوردگی از عملکرد دولت و حامیانش ایجاد شد. با روی کار آمدن ترامپ و خروج آمریکا از برجام وضع بسیار وخیمتر شد و تیم مذاکره کننده دولت تحت فشار بسیار زیاد افکارعمومی قرار گرفت. از طرف دیگر جناح مقابل دولت توانست پایگاه خود را به دو صورت سلبی نسبت به دولت و ایجابی در جهت اقدامات عملگرایانه تقویت کند.
با روی کار آمدن بایدن، اگر او چنان که در سخنرانی های پیش از انتخاباتش گفت، به برجام بازگردد، دولت مجال این را خواهد یافت که بتواند از مزایای برجام بهره برداری کرده و تا حدی در این چند ماه باقی مانده بتواند برای خود پایگاهی دست و پا کند، که البته با توجه به فرصت اندک باقی مانده و لَختی بروکراسی دولتی و پیچیدگی شرایط داخل ایران بعید به نظر میرسد توفیقی در این زمینه نصیب دولت شود. با این شرایط، انتخاب شدن بایدن چندان وضعیت جناح های سیاسی داخلی در ایران را تغییر نخواهد داد.
۲. موقعیت سیاسی- خارجی
در عرصه بین الملل، سیاست خارجی دونالد ترامپ باعث سه پاره شدن گروه پنج به علاوه یک شد، یک طرف آمریکا، طرف دوم تروئیکای اروپایی (انگلیس، فرانسه، آلمان) و طرف سوم چین و روسیه.
این سه پاره شدن جناح مقابل ایران که اوباما توانسته بود آن ها را یکپارچه کند توانست موقعیت خوبی را برای تحرک سیاسی ایران در عرصه بین الملل ایجاد کند. در این بین چالش های دیگری نیز غیر از مسئله برجام میان آن سه گروه ایجاد شد که عمق اختلافات را شدت بخشید و ایران به درستی سعی کرد بتواند بهترین شرایط را از انزوای سیاسی آمریکا در عرصه بین الملل برای خود ایجاد کند.
با روی کار آمدن بایدن به نظر میرسد دولت او تلاش خواهد کرد سیاستی مشابه سیاست اوباما را در پیش بگیرد، اما این کار به راحتی قبل نخواهد بود. دولت او برای این کار نیاز به زمان و تلاش و تعهدات محکمی دارد چرا که آن دو گروه دیگر نسبت به نوسان سیاست های آمریکا و رفتار یکجانبه آن حساس شده و در دوران ترامپ سعی در ایجاد پایگاه خود در عرصه سیاست بین الملل، مستقل از آمریکا داشته اند و اکنون تا حدی راه خود را از ینگه دنیا جدا کرده اند.
اگر بایدن موفق شود که کار اوباما را انجام دهد، ممکن است عرصه سیاست بین الملل برای ایران به دوران قبل از ترامپ برگردد که البته بعید به نظر میرسد بدون دادن امتیازات به پنج کشور دیگر بتواند در کوتاه مدت به آن دست یابد. ایران در این شرایط میتواند با انتخاب درست و دقیق مواضع خود تا جای ممکن از اتحاد سه ضلع ایجاد شده جلوگیری کرده و سیاستهای خود را به پیش ببرد.
۳. موقعیت اقتصادی- داخلی
شرایط اقتصاد ایران و بررسی وضعیت آن پیش از برجام، در حین اجرای آن و پس از آن نشان میدهد که اقتصاد داخلی ما چندان متاثر از وضعیت اقتصاد بین الملل نبوده و بیشتر متاثر از بی نظمی حاکم بر روابط بازار و مدیریت پول توسط دولت بوده است و روندی کاتوره ای طی کرده است. البته بُعد روانی پیروزی بایدن با توجه به احتمال بازگشت او به برجام در کوتاه مدت اثراتی بر شرایط اقتصادی داخلی خواهد گذاشت که البته ناپایدار خواهد بود.
همانطور که مقام معظم رهبری در سخنرانی اخیر خود اشاره داشته اند وضعیت اقتصادی داخلی کشور تاثیر چندانی از انتخابات آمریکا نمیپذیرد و منشا مشکلات اقتصادی داخلی را باید در عدم برنامه ریزی صحیح دستگاههای مسئول و ناهماهنگی سازمانهای مختلف با یکدیگر جستجو کرد.
پر واضح است که شرایط بین المللی کشور اثرش را بر اقتصاد داخلی خواهد گذاشت و کسی نمیتواند آن را منکر شود، اما وزن این اثرگذاری در شرایطی که نابسامانی مدیریتی و اجرایی در داخل وجود دارد چندان نیست. به عبارتی دیگر اگر هیچ کدام از شرایط فشار خارجی وجود نداشت و همین روند مدیریت در کشور وجود میداشت، تقریبا همین شرایط فعلی ایجاد می گردید.
۴. موقعیت اقتصادی- خارجی
با توجه به تحریم های گسترده ای که دونالد ترامپ بعد از خروج از برجام در راستای محدود کردن دسترسی ایران به منابع مالی وضع کرد وضعیت اقتصادی خارجی ایران به نوعی بن بست رسید. با این حال، زیاده روی دولت او در وضع تحریمها باعث نوعی ایمنی ایران در قبال تحریم ها شد. در واقع او همان کاری را کرد که ریچارد نفیو (معمار تحریم های دوره اوباما قبل از برجام) آن را اشتباه میدانست و در برنامه ریزی خود از آن پرهیز میکرد.
در واقع زیاده روی در اعمال تحریم باعث شد ایران بتواند راه های جایگزین خود را (همانند ارتباط با کشورهای مورد تحریم دیگر نظیر ونزوئلا) پیدا کند و مسیری را برای تهیه منابع مالی خود هرچند به سختی بیابد. اما مهمترین اشتباه دولت ترامپ که به نفع ایران تمام شد این بود که با اجرای سیاست موسوم به فشار حداکثری عملا همه کارتهای خود را بازی کرد و کارت دیگری برای خود باقی نگذاشت و چنان که رابرت اوبراین، مشاور امنیت ملی آمریکا در دولت ترامپ گفت، تحریم دیگری باقی نمانده که اعمال نشده باشد و در زمینه اعمال تحریم، آمریکا هم از آن طرف به بن بست رسیده است.
حال باید صبر کرد و دید موضع دولت جدید آمریکا در قبال تحریم ها چه خواهد بود، آیا تلاش خواهد کرد در قبال لغو تحریمها از ایران امتیازی بگیرد؟ در آن صورت ایران وقتی با شرایط تحریمهای نهایی کنار آمده است چرا باید چنین امتیازاتی را بدهد؟
همچنین باید به این نکته توجه داشت که طبق پیش بینی ها طی چهار سال آینده اقتصاد اول دنیا از آن چین خواهد بود و آمریکا به رده دوم اقتصاد دنیا خواهد رسید. با این شرایط شاید بهتر باشد نظام ایران تصمیم بگیرد در مقابل امتیازخواهی طرف آمریکایی مقاومت کرده و شرایط را برای دنیای پسا آمریکا مهیا کند.
از طرف دیگر اگر آمریکا بخواهد بدون امتیازگیری به تحریم ها پایان دهد ایران بدون دردسر به خواسته اش خواهد رسید و وضعیت اقتصاد خارجی اش بهبود خواهد یافت. به نظر میرسد در این زمینه بازی به نفع ایران پیش خواهد رفت و ایران میدان بازتری در مقابله با حرکتهای دولت آمریکا خواهد داشت.
۵. وضعیت امنیتی- داخلی
دولت ترامپ از ابتدای استقرار خود حمایت گسترده ای را از گروه های اپوزوسیون نظام ایران داشته است. این سوگیری و حمایت ها و نیز فشار اقتصادی و برخی مسائل داخلی باعث شد چند تنش اجتماعی در داخل کشور شکل بگیرد که کشور را صحنه آشوب و درگیری کند که خوشبختانه آن گونه که تلاش کردند فراگیر نشد و برنامه ای که به نظر میرسد برای ایجاد جنگ داخلی وجود داشت شکست خورد.
به نظر می رسد با روی کار آمدن دولت بایدن حمایت گسترده ای که دولت سلف او از گروه های اپوزوسیون نظام ایران انجام میداد کمتر خواهد شد، چرا که این کار میتواند به عنوان یک حسن نیت از سوی طرف آمریکایی تلقی شود. در این صورت موقعیت امنیتی داخلی کشور بهبود پیدا خواهد کرد.
همچنین در حوزه نظامی، با توجه به یکپارچگی فرماندهی و استقلال از دولت روند رو به رشد توسعه و تقویت بنیه دفاعی کشور در طی سالهای متمادی ادامه پیدا کرده است و ارتباط چندانی با دولت های مستقر در آن سوی آبها نداشته است و ندارد.
۶. وضعیت امنیتی- خارجی
از نظر بین المللی جایگاه امنیتی ایران به قدر کافی در طی سال ها تثبیت شده است و تقریبا میتوان با اطمینان گفت که گزینه حمله نظامی گسترده خارجی به کشور از روی میز کشورهایی که شاید چنین سودایی در سر داشته اند حذف شده است.
با این حال دولت ترامپ با ترور ناجوانمردانه سرباز رشید اسلام، سردار سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی خط قرمزی را رد کرد که وضعیت امنیتی بین دو کشور را تا سال ها متلاطم خواهد کرد. این اقدام جنگی دولت آمریکا، در واقع حدی را که طرفین سعی داشتند طی چهل سال پس از انقلاب حفظ کنند از میان برداشت و مرز حمله مستقیم نظامی به منافع و منابع نظامی طرفین را شکست. به نظر نمیرسد با پایان یافتن دولت ترامپ و جایگزین شدن دولت بایدن این تلاطم آرامش یابد. چنان که گفته اند، حکیم ابوالقاسم فردوسی هزار سال پیش سرود:
پدر کشتی و تخم کین کاشتی
پدر کشته را کی بود آشتی
از سوی دیگر دولتهای کوچک حاشیه خلیج فارس که در مدت دولت ترامپ فرصت برخی تحرکات کوچک را یافته بودند با روی کار آمدن بایدن با توجه به رویکرد او (در صورت مشابهت با دولت اوباما) مجال تحرکی در مقابل ایران نخواهند یافت.
البته نباید فراموش کرد که منطقه خاورمیانه در دولت اوباما، که بایدن معاون اول او بود، اسیر جنگهای خانمان برانداز و پدیده داعش شد. اما به نظر میرسد، همانطور که اشاره شد با توجه به یکپارچگی سیاست امنیتی- نظامی ایران و رصد مداوم تهدیدات توسط سازمان های مربوطه، خطر خاصی متوجه کشور نخواهد شد. هرچند طبق اصول اولیه نظامی، دشمن همواره در صدد فتنه انگیزی بوده و منتظر بی توجهی طرف مقابلش است.
نتیجه گیری:
با توجه به شش موقعیتی که در این نوشتار به آن اشاره شد، بنظر میرسد آغاز قرن جدید شمسی، در صورتی که ناهماهنگی داخلی بهبود یافته و شرایط مدیریتی کشور روند مثبتی در پیش گیرد، با آرامش نسبی برای کشور همراه خواهد بود. از سوی دیگر، چنان که گفته شد، زیاده روی آمریکا در اعمال تحریم ها در سیاست موسوم به فشار حداکثری در عمل باعث ایمنی و ایزوله شدن ایران نسبت به سیاست های اعمالی از سوی آمریکا گردیده است که در جای خود میتواند اثرات مثبتی در رشد کشور داشته باشد.
با این حال صفحه شطرنج سیاست مدام در حال چرخش و تغییر است باید دید در آینده چه اتفاقاتی رخ خواهد داد. امید است هرچه پیش می آید در راستای رشد و تعالی کشور و بهبود وضعیت معاش مردم باشد.
با سلام. طبق تاریخی از اسلام که مذاهب مختلف اسلامی اعم از شیعه و سنی بر آن اتفاق نظر دارند، پیامبر اسلام در همه رنج های هم کیشان اش شریک بود. اگر نا امنی هم کیشان بود، او نیز نامنی داشت و اگر گرسنگی هم کیشان بود، او نیز گرسنگی داشت. تقریباً در همه جنگ ها شخصاً حاضر بود و خطرات جنگ را همچون هم کیشان اش می پذیرفت. مشکل حکومت و دولت ها در کشور ما این است که یک سد آهنین مابین حکومت-دولت ها و ملت-مردم ما وجود داشته و دارد. امواج نا امنی و بیکاری و گرسنگی… مطالعه بیشتر»