رویکرد فمنیستی در تفسیر قرآن
به گزارش خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، استاد مصطفی ملکیان، نویسنده و محقق حوزه‌ی فلسفه و کلام، در مصاحبه اختصاصی با ایکنا، با بیان مطلب فوق گفت: به نظر من از اصطلاح «رویکرد فمنیستی در تفسیر قرآن» چند معنای مختلف ممکن است مراد شود، که باید این‌ها از هم تفکیک شوند؛ یکی این‌که مراد از رویکرد فمینیستی به قرآن و تفسیر قرآن به معنای بررسی جایگاه زن در این کتاب مقدس است؛ در این‌جا رویکرد فمینیستی به معنای رویکرد به قرآن براساس مسئله‌ی زن است. این‌که قرآن، واقعیت جسمانی، ذهنی، و روانی او را چگونه تصویر می‌کند، چه تصویری از ارتباطات زن با عالم طبیعت، با انسان‌های دیگر، با خودش و با خدا در این کتاب از او ارائه شده است. بر اساس این رویکرد باید مجموعه‌ی سخنانی که قرآن تصریحا و تلویحا درباره‌ی زنان گفته استخراج کنیم.
از یک نگاه «رویکرد فمنیستی در تفسیر قرآن» یعنی، بررسی جایگاه زن در این کتاب مقدس.
نویسنده‌ی کتاب «راهی به رهایی» با اشاره به معنای دوم «رویکرد فمنیستی در تفسیر قرآن»، گفت: در معنای دوم، رویکرد فمینیستی در تفسیر قرآن یعنی رویکرد مدعی (طالب) حقوق زنان. این رویکرد را می‌توان رویکرد مقایسه‌ای هم نامید. این رویکرد به معنای رویکرد زنانه نیست، بلکه به معنای رویکرد طالب حقوق زنان است.
در این رویکرد محقق بررسی می‌کند که قرآن چه حقوقی برای زنان قائل است. آیا این حقوق همان حقوقی است که نگرش متجددانه برای زنان قائل‌اند یا این‌که قرآن، حقوق بیشتر یا کمتری برای زنان در نظر دارد.
در معنای سوم می‌خواهیم ببینیم قرآن در مواجه با تساوی زن و مرد چه موضعی داشته است. در این رویکرد زنان و حقوق آن‌ها مد نظر نیست، آن‌چه اهمیت دارد، تساوی حقوق زن و مرد است. در این نگرش، به قرآن رجوع می‌کنیم و می‌بینیم قرآن در مقایسه‌ی مردان با زنان به عدالت و انصاف نظر دارد؟ آیا حقوق زنان کمتر و تکالیف آن‌ها بیشتر است یا بالعکس؟…
مصطفی ملکیان:
رویکرد انسان مدرن این است که مرد و زن فرقی نمی‌کنند. انسان مدرن معتقد است که تفاوت فیزیولوژیکی زن و مرد نباید به جنبه‌‌های دیگر هم تحمیل شود.
وی هم‌چنین تصریح کرد: این معنا از این رویکرد، چیزی است که امروزه رویکرد عمومی انسان مدرن است. ولو این‌که این رویکرد کاملا موفق نشده و در مقام عمل قرین توفیق نبوده باشد. رویکرد انسان مدرن این است که مرد و زن فرقی نمی‌کنند. انسان مدرن معتقد است که تفاوت فیزیولوژیکی زن و مرد نباید به جنبه‌‌های دیگر هم تحمیل شود.
تاکنون از دید مردان به جهان نگریسته شده است. حال اگر زنان مجال یابند و گزارش خودشان را تصویر کنند چه بسا این گزارش با گزارشی که مردان ارائه کرده‌اند، متفاوت باشد.
نویسنده‌ی کتاب «مشتاقی و مهجوری»، با ذکر مقدمه‌ای، به تفهیم معنای چهارم این رویکرد پرداخت و گفت: در طول تاریخ، جهان هستی (عام‌ترین معنای جهان هستی؛ طبیعت، ورای طبیعت، حال، گذشته، آینده، جمادات و آن‌چه در علوم تجربی، تاریخی و فلسفی و…) گزارش شده است. این گزارش‌ها توسط فیلسوفان، عارفان، بنیانگذاران ادیان و مذاهب هنرمندان ادبا و… ارائه شده‌است. اما بین این گزارش‌گران یک نکته‌ی مشترکی است که همان مرد بودن آنهاست. ما تا به حال گزارش زنانه از جهان نداشتیم. تاکنون از دید مردان به جهان نگریسته شده است. حال اگر زنان مجال یابند و گزارش خودشان را تصویر کنند چه بسا این گزارش با گزارشی که مردان ارائه کرده‌اند، متفاوت باشد. البته کارهایی هم در این زمینه انجام شده اما تعداد کمی اثر در این زمینه وجود دارد.
بنابراین در معنای چهارم نیز محقق قرآن را بررسی می‌کند تا ببیند آن‌چه قرآن در باب زنان گفته، آیا برای زنان قابل قبول است.
فمنیزم؛ زنانه‌نگری
فمینیزم امروزه به این مرحله رسیده است و بهترین ترجمه‌ی آن «زنانه‌نگری» است؛ یعنی از چشم زنان به جهان نگاه کنیم.
معنای چهارم رویکرد فمینیستی به قرآن این است که زنان تصویر خود را از جهان با تصویری که قرآن از جهان ارائه کرده است، مقایسه کنند. این معنا، یعنی نقادی زنان نسبت به یک متن. به این منظور که می‌توانید با قرائن و شواهدی اثبات کنید که این متن را مرد نوشته‌است یا زن. این رویکرد در باب مسیحیان، بالاخص در مورد عهد عتیق (اسفار خمسه) صورت گرفته است. و اثبات کردند که این متن جهان را مردانه می‌نگریسته.
البته ما نمی‌خواهیم اتخاذ موضع کنیم، اما اگر روزی تصویرگری جهان به دست زنان بیافتد، آیا تصویر قرآن از جهان با تفسیر زنان از جهان، موافق است؟
ملکیان هم‌چنین در باب معنای پنجم، «رویکرد فمینیستی در تفسیر قرآن»، افزود: برای یک مسلمان قرآن سخن خداست و او نه مرد و نه زن است. اما به هر حال همه‌ی کسانی که به قرآن نگاه می‌کنند، مسلمان نیستند. بنابراین محقق در این رویکرد بررسی می‌کند که آیا قرآن با منظر مردانه به امورنگریسته است یا نه.
این معنای خاصی از فمنیزم است که البته برخی از این رویکردها شاید از دیدگاه یک مسلمان رد شود اما با یک نگاه علمی این پنج دیدگاه وجود دارد.
این استاد دانشگاه، درباره‌ی فواید این نوع نگرش به قرآن گفت: اگر با کمال صداقت و جدیت این کار انجام شود به نظر فواید و برکات فراوانی دارد.
در عالم اسلام کارهای آکادمیک کاملا حق‌طلبانه و با متدولوژی تحقیقات علمی در این زمینه وجود ندارد، اما کارهای تبلیغی مثلا از سوی مخالفان اسلام و قرآن از سر غرض‌ورزی انجام شده است
در عالم اسلام کارهای آکادمیک کاملا حق‌طلبانه و با متدولوژی تحقیقات علمی ندیده‌ام، اما کارهای تبلیغی مثلا از سوی مخالفان اسلام و قرآن انجام شده‌است تا مردم را از اسلام عدول بدهند. در این کارها شرایط تحقیق آکادمیک (مثل حق‌طلبی …) و متدلوژی تحقیقات علمی رعایت نشده است.
وی هم‌چنین در باب سنخ این پژوهش به خبرنگار ایکنا گفت: این تحقیق نوعی تحقیق تاریخی ـ هرمنوتیکی است که اولا شان تاریخی دارد، بنابراین متدولوژی علوم تاریخی می‌خواهد و هم‌چنین شان تفسیری دارد، بنابراین متدولوژی علوم هرمنوتیک را هم باید در آن لحاظ کرد.
اهمیت شرایط علمی و اخلاقی پژوهشگر
این دین‌پژوه معاصر در پایان به شرایط لازم برای این نوع پژوهش اشاره کرد و افزود: چنین محققی باید اولا به زبان عربی باستان (زبان قرآن) که با زبان امروزی متفاوت است، مسلط باشد. شرط دوم این است که به اوضاع و احوال فرهنگی عرب جاهلی در زمان نزول قرآن خوب احاطه داشته باشد؛ یعنی هم context را بشناسد و هم text را. نکته‌ی سوم این‌که، شخص باید دانش تفسیر را خوب بداند. تفسیر نه به معنای تفسیر سنتی که مسلمین در طول تاریخ داشتند بلکه آخرین روش‌های تفسیری متون (هرمنوتیک) را بداند.
نکته‌ی چهارم این‌که، از مسائل و مشکلاتی (مسائل و مشکلات عملی و نظری) که فمنیست‌ها امروزه بر آن‌ها تاکید می‌کنند، آگاهی داشته باشد. و با این ذهن به متن مقدس نگاه کند. این‌ها شرایط عملی کار است، اما شرایط اخلاقی هم دارد؛ یعنی محقق باید به لحاظ اخلاقی دارای جدیت در کار و صداقت باشد. او نمی‌باید عوام فریبی و خود فریبی کند و باید در داوری‌ها، انصاف داشته باشد.
