ملاک حقّانیّت هر دین

مصطفى ملکیان: با فرض این که براى تشخیص حقّانیّت و/ یا عدم حقّانیّت هر دین/ دیننُما ملاکى وجود دارد (و این فرضى است که با آن بعضى از فیلسوفان دین موافقند، و بعضى دیگر مخالف)، جاى این پرسش هست که آن ملاک چیست. با توسل به چه ملاکى مى توان ادیان/ دیننُماهاى حق را از ادیان/ دیننُماهاى باطل تمیز و تشخیص داد؟
فیلسوفانى که به وجود چنین ملاکى قائلند، در تعیین آن به راه هاى گونه گون رفته اند. در این نوشته کوتاه به پاره اى از این راه ها و برخى از چنین ملاک هایى اشاره خواهد شد.

۱. بنیانگذار دین

کسانى که بنیانگذار دین را ملاک مى دانند، در این باره که چه جنبه از جنبه هاى شخصیت و منش بینانگذار دین باید معیار داورى قرار گیرد، آراء مختلف آورده اند که مهم ترین آنها عبارتند از:

۱.۱. نوع تجربه دینى بنیانگذار دین

آیا تجربه دینى بنیانگذار دین تجربه اى وَحْیانى (یا: نبوى، یا: پیامبرانه) بوده است یا تجربه اى مینُوى یا تجربه اى عرفانى یا تجربه اى تفسیرى یا تجربه اى حسىوار یا تجربه اى احیاگرانه؟ بعضى از فیلسوفان دین، و بهویژه کسانى که به ادیان ابراهیمى گرایش دارند، عقیده دارند که دینى که بنیانگذارش تجربه دینى از نوع وحیانى داشته است، دین بر حق است یا دین بر حق مى تواند بود. به گمان اینان، این که خدا به نحوى از انحاء با واجد تجربه وحیانى سخن گفته است، و امورى را به او القاء و تعلیم کرده است، ضامن صدق و حقانیت آن تجربه و واجد آن تجربه و دینى که آن شخص بنیان نهاده است مى تواند بود، و این ضامن صدق و حقانیت در انواع پنجگانه دیگر تجربه دینى مفقود است، هر چند، البته، این سخن بدین معنا نیست که پنج نوع دیگر تجربه دینى لزوماً و قطعاً از صدق و حقانیت بى بهره اند. جان کلام این است که تجربه وحیانى ضامن صدق و حقانیت دارد و پنج تجربه دینى دیگر این ضامن را فاقدند، نه این که ضامن کذب و بطلان دارند.

این که خدا به نحوى از انحاء با واجد تجربه وحیانى سخن گفته است مطلبى است که فقط از طریق رجوع به وصفى که خود واجد تجربه عرضه مى کند گفتنى است. به تعبیر دیگر، کسى، جز خود شخص واجد تجربه، قدرت و حق این ادعا را ندارد که خدا با آن شخص واجد تجربه دینى سخن گفته است و فقط از رهگذر توسل به وصفِ خودِ آن شخص (auto-description)مى توان چنین ادعایى کرد. از این رو، قائلان به این قول باید راستگویى اخلاقى شخص واجد تجربه را مفروض و مسلم بگیرند، چون اگر فقط یک شخص از وقوع رویدادى با خبر مى تواند شد و جز او هیچ کس امکان باخبرشدن از وقوع آن رویداد را (در صورت وقوع) نمى تواند داشت، همه کسانى که به وقوع آن رویداد، از طریق استناد به سخن آن شخص، عقیده مى یابند باید راستگویى اخلاقى او را مفروض و مسلم گرفته باشند، یعنى باید فرض گرفته باشند که سخن آن شخص با باور او دقیقاً مطابقت دارد. نکته اى که در این جا باید بدان توجه کرد، این است که نمى توان براى گریز از صِرْفِ مفروض و مسلم انگاشتنِ صدقِ اخلاقىِ شخصِ واجدِ تجربه، به خود او رجوع کرد و از خود او پرسید که: «آیا در این ادعا که خدا با تو سخن گفته است صادقى یا نه؟»، چرا که به این پرسش، او هر پاسخى بدهد، باز درباره پاسخش، مى توان پرسید که: «آیا در پاسخگویى به این پرسش به صدق سخن گفتى یا نه؟» و هَلُمَّ جَرّاً.

آنچه گفته شد، البته، اشکالى به این قول نبود; بلکه جلب توجه به یکى از مفروضات نهفته در آن بود. تفصیل سخن، در این باب، مجال و فرصت دیگرى مى طلبد.

نکته دیگرى که، در خصوص این قول، گفتنى است پرسش از طرز نقب زدن از صدق اخلاقى گوینده یک سخن به صدق منطقى خود آن سخن است. چگونه مى توان از این که سخن یک گوینده مطابق با عقیده او است (صدق اخلاقى گوینده)، نتیجه گرفت که عقیده او مطابق با واقع است(صدق منطقى سخن)؟

نکته سوم، که جدى و خطیربودن پرسشى را که در قالب نکته دوم طرح شد تقویت مى کند، میزان تأثیرپذیرى تفسیر تجربه دینى از جهان نگرى واجد تجربه است. شک نیست که کسى که واجد تجربه اى دینى است، پیش از حصول آن تجربه، تحت تأثیر محیط فرهنگى و اجتماعى اى که در آن مى زیسته است، داراى جهان نگرى خاصى بوده است; و نیز شک نیست که تجربه دینى تا در قالب ذهن و زبان، یعنى در قالب مفهوم و تعابیر زبانى، در نیاید قابل بیان و ابلاغ نیست. حال، سؤال اینست که تفسیر تجربه دینى، یعنى به قالب ذهن و زبان در آوردن آن، تا چه حدّ از جهان نگرى قبلى واجد تجربه متأثر مى شود و تا چه حد مى تواند از آن استقلال داشته باشد. سخنى که از واجد تجربه مى شنویم، تا چه حد حاکى از حاقّ خود تجربه است و تا چه حد صیغه جهان نگرى واجد تجربه را دارد.

نکته سوم در باب میزان تأثیرپذیرى تفسیر تجربه دینى از جهان نگرىواجد تجربه بود; و نکته چهارم مى تواند در باب میزان تأثیرپذیرى خود تجربه دینى از آن جهان نگرى باشد.

و نکته پنجم این که تا چه حد مى توان میان تجربه وحیانى و پنج نوع تجربه دینى دیگر مرز روشنى رسم کرد و خط فاصل قاطعى نهاد. طبقه بندى و سنخ شناسى تجارب دینى نیز مسائل نظرى و مشکلات عملى خاص خود را دارد که حل و رفع آنها کاریست نه چندان خُرد و آسان.

۲.۱. کرامت و/یا جاذبه بنیانگذار دین

در نزد بعضى از صاحب نظران، این که بنیانگذار دینْ صاحب موهبت، فیض، یا استعدادى خداداده باشد که دیگران نداشته باشند، مثلا بتواند پیشگویى کند یا شفا ببخشد، (کرامت) و/یا جذبه و هیبت و ابهّت داشته باشد، یعنى بتواند ذهن و ضمیر انسان ها را در قبضه گیرد و وفادارى و فداکارى بى قید و شرط و پایدار آنان را برانگیزد (جاذبه)، نشانه موثقى از حقانیت دین او است.

در این که کرامت علم و/یا قدرت خاصى و جاذبه نیز قدرت خاصى است که عموم انسان ها فاقد آن اند، شکى نیست; اما این که امورى از این قبیل بتوانند نشانه حقانیت و صدق احکام و تعالیم یک دین باشند،محل مناقشه و بلکه انکار است. همان طور که از لحاظ وجودشناختى، یعنى در عالم واقع و ثبوت، هر چیزى نمى تواند علت هر چیز دیگرى باشد، از لحاظ معرفت شناختى، یعنى در عالم معرفت و اثبات، نیز هر چیزى نمى تواند دلیل هر چیز دیگرى باشد. نوعى مسانخت میان علت و معلول، و نوعى تناسب میان دلیل و مدّعا ضرورت دارد. کسى که مدعیست که مجموع زوایاى یک مثلث برابر با ْ۱۸۰ است، اگر براى اثبات این مدّعا کوه دماوند را از شمال تهران بردارد و در جنوب قم بر زمین بگذارد، کارى از پیش نبرده است و فقط نشان داده است که از قدرت و/یا علم خاصى برخوردار است که دیگران فاقد آن اند. در جهت اثبات آن مدّعاى هندسى، جابه جاکردن یک کوه جاى یک برهان ساده ریاضى را نمى تواند گرفت. آن جابه جاکردن دلیل این مدّعا است که «من از قدرت و/یا علم خاصى بهره مندم که دیگران از آن بى نصیب اند»، نه دلیل این مدّعا که «مجموع زوایاى یک مثلث برابر با ْ۱۸۰ است».

۳.۱. طرز عمل و شیوه زندگى بنیانگذار دین

به نظر بعضى، اگر طرز عمل و شیوه زندگى بنیانگذار دین مطابق با معیارها و قواعد اخلاقى مسلم باشد، مى توان این درستکارى و اخلاقى زیستن را ملاک حقانیت و صدق دین او دانست. اگر معلوم شود که بنیانگذار دین زندگى اى سراسر توأم با تواضع، احسان، صداقت، عدالت و عفت را سپرى کرده است، مى توان پذیرفت که دین او بر حق است.

به گمان راقم این سطور، وجه سلبى این ملاک قابل دفاع است، اما وجه ایجابى آن به هیچ روى پذیرفتنى نیست; یعنى اگر معلوم شود که بنیانگذار دین از تواضع، احسان، صداقت، عدالت، و عفت بویى نبرده بوده است و اهل عُجْب و کِبْر، نامهرورزى، تزویر و ریا و مکر و فریب، ظلم و ناپاکدامنى بوده است، مى توان پذیرفت که دین او بر باطل است; اما اگر معلوم شود که اهل تواضع، احسان، صداقت، عدالت، و عفت بوده است، نمى توان به صِرفِ همین درستکارى و اخلاقى زیستن او، پذیرفت که دینش بر حق است; زیرا اخلاقى زیستن مفهومیست وسیع تر از مفهوم داراى دین حق بودن.

در مقام بیان وجوه سلبى و ایجابى این ملاک، از تعبیر «اگر معلوم شود که بنیانگذار دین…» سود جُستم، و اینک جاى این پرسش است که چگونه مى توان معلوم کرد که بنیانگذار دین مطابق با معیارها و قواعد اخلاقى مسلم زیسته است یا نزیسته است. با درد و دریغ فراوان، باید قبول کرد که اکثریت قریب به اتفاق تاریخنگارانى که شرح احوال و سوانح ایام بنیانگذار هر دینى را نگاشته اند، یا از مؤمنان و متدینان همان دین بوده اند و طبعاً کوچک ترین عیب و نقص اخلاقى در او ندیده اند یا گزارش نکرده اند، یا از مؤمنان و متدیّنان ادیان دیگر بوده اند و قهراً کوچکترین حُسْن و کمال اخلاقى در او ندیده اند یا گزارش نکرده اند. در خصوص بنیانگذار هر دینى، بندرت به تاریخنگارى بر مى خوریم که، خواه به دینى دلبستگى و پایبندى داشته باشد و خواه نداشته باشد، حقیقت را برتر از هر دینى بنشاند و، مانند حضرت على بن ابى طالب معتقد باشد که هیچ راه و رسمى بهتر از حقجویى نیست (لا سُنَّهَ أَفْضَلُ مِنَ التَّحقیق) و مانند حضرت عیسى، باور داشته باشد که حقیقت آزادش خواهد ساخت (انجیل یوحنا، باب هشتم، آیه ۳۲). فقط از طریق رجوع به آثار چنین تاریخنگاران کمیابى، مى توانیم به میزان درستکارى/نادرستکارى و اخلاقى زیستن/نزیستن بنیانگذار هر دیننُمایى پى ببریم.

وانگهى ـ و این مشکلى است که همه کسانى که بنیانگذار دین را ملاک حقانیت و/یا عدم حقانیت هر دینى مى دانند، اعم از این که به نوع تجربه دینى او بنگرند یا به کرامت و/یا جاذبه او یا به طرز عمل و شیوه زندگى او، با آن مواجهند ـ تحقیق در باب بنیانگذار هر دین فقط با استفاده از شیوه هاى تحقیق تاریخى امکانپذیر است، و کیست که نداند که شیوه هاى تحقیق تاریخى، اگر با کمال دقت به کار گرفته شوند، باز چیزى جز دانش ظنى و احتمال در اختیار ما نخواهند نهاد. درباره هر چه به گذشته مربوط میشود، اعم از گذشته دور یا نزدیک، از ظن و احتمال گریز و گزیرى نمى توانیم داشت. در تاریخ به جستوجوى قطع و یقین بودن مانند آن است که بخواهیم از دریا غبار برانگیزیم.

۲. آموزه هاى دین

کسانى که آموزه هاى دین را ملاک مى دانند، در این باره که چه جنبه از جنبه هاى این آموزه ها باید معیار داورى واقع شود، نظرات گونه گون عرضه کرده اند که اهم آنها عبارتند از:

۱.۲. میزان موافقت با مدرنیته

آیا آموزه هاى یک دین تا چه حد با یافته هاى انسان مدرن در حوزه هاى علوم و معارف مختلف سازگارى دارند؟ بعضى از فیلسوفان دین پاسخ درست این پرسش را ملاک حقانیت و/یا عدم حقانیت یک دین مى دانند. یک دین هر چه با آخرین دستاوردهاى علوم و معارف بشرى سازگارى و نزدیکى بیشترى داشته باشد، برحق تر است، و به اندازه اى که سازگارى و نزدیکى اش با آن دستاوردها کاهش یابد، حقانیت و صدق اش کاستى خواهد گرفت.

این ملاک، به هیچ روى، پذیرفتنى نیست. درست است که هرچه آموزه هاى یک دین با یافته هاى انسان مدرن سازگارى و نزدیکى بیشترى داشته باشند، آمادگى ذهنى و روانى انسان مدرن براى پذیرش آن دین بیشتر خواهد بود و، در نتیجه، میزان مقبولیت و رواج آن دین، در دنیاى مدرن، بیشتر خواهد شد; اما آمادگى ذهنى و روانى انسان مدرن براى پذیرش یک دین چیزى است و حقانیت و صدق آن دین چیز دیگرى است; مقبولیت و رواج یک دین را دلیل حقانیت و صدق آن نمى توان دانست.

براى آن که بتوان از میزان سازگارى/ناسازگارى آموزه هاى یک دین با دستاوردهاى انسان مدرن براى تعیین میزان حقانیت/عدم حقانیت آن آموزه ها سود جست، باید، لااقل، صحت یا معقولیّت دو پیش فرض را نشان داد: پیش فرض اول این که بشر، در طول تاریخ، روز به روز به حقیقت نزدیک تر و نزدیک تر شده است و، دست کم، انسانِ چهار سده اخیر نسبت به انسان هاى پیشین به حقیقت نزدیک تر بوده است; و پیش فرض دوم این که علوم و معارفى وجود نداشته اند که بشر، روزگارى، واجد آنها بوده است و، با گذر زمان، آهسته آهسته آنها را مغفول نهاده و/یا از کف داده است. این هر دو پیش فرض، هر چند در اندیشه پیشرفت، که یکى از ایدئولوژى هاى انسان مدرن است، مضمر و مندرج اند، از پشتوانه اى استدلالى بى بهره اند. (و البته، نَفْسِ فقدانِ دلیل بر یک مدّعا به معناى کِذْبِ آن مدّعا نیست).

۲.۲. ثمرات اخلاقى

بعضى از صاحب نظران بر این رفته اند که ملاک حقانیت/عدم حقانیت یک دین اینست که التزام کامل نظرى و عملى به آموزه هاى آن تا چه حد ملتزمان، یعنى مؤمنان و متدیّنان به آن دین، را به تواضع، احسان، صداقت، عدالت، عفت و پاکدامنى، اعتدال و میانه روى، سخاوت و بخشندگى، عفو و بخشایندگى، بردبارى، ادب، وفادارى، دوراندیشى، شجاعت، شفقت و دلسوزى، سپاسگزارى و قدردانى، سادگى، نرمدلى، نیکخواهى و عشق، نزدیک یا از این فضائل اخلاقى دور مى کند. هرچه آموزه هاى یک دین این فضائل اخلاقى را در انسان هاى مؤمن و متدیّن به آن دین بیشتر رشد دهند و راسخ سازند، آن دین از حقانیت بیشترى برخوردار است.

اگر، به تعبیر مصطلح در میان متکلمان مسلمان، حسن و قبحْ ذاتى و عقلى باشند، نه الاهى و شرعى، یعنى اگر بتوان با قطع نظر از امر و نهى و ارادت و کراهت و خوشنودى و خشم خدا فهرستى از فضائل و نیکى ها و نیز فهرستى از رذائل و بدى ها تدوین کرد که عقل بشرى بتواند آنها را کشف کند و همه آدمیان، على رغم اختلاف ها و تفاوت هاى فراوانى که از لحاظ فرهنگى و، از جمله، دینى و مذهبى با یکدیگر دارند، بتوانند در باب آنها به اجماعى دست یابند، در این صورت، مى توان این قول را مقبول دانست. به عبارت دیگر، این قول تنها در صورتى پذیرفتنى است که فضائل و رذائل اخلاقى امورى فرادینى باشند و تخته بندِ هیچ دین خاص نباشند تا بتوان با این ترازوى فرا دینى یکایک ادیان را سنجید و ارزش نسبى آنها را، در قیاس با یکدیگر، تعیین کرد.

۳.۲. رفع مشکلات عملى هر روزه

بعضى از صاحب نظران بر این عقیده اند که هر دین به میزان کمکى که به رفع مشکلات عملى هر روزه آدمیان مى تواند کرد، از حقانیت بهره مند است. این مشکلات، البته، شامل همه مشکلاتى مى شوند که در همه نهادهاى اجتماعى، از جمله نهادهاى بهداشت، خانواده، اقتصاد، سیاست، حقوق، تعلیم و تربیت، ارتباطات، و هنر و فن و صنعت، رُخ مى نُمایند; اما، اگر بتوان مدعى شد که ریشه همه این مشکلات در درون ذهن و روان آدمیان است، مى توان گفت که قائلان این قول، در واقع، معتقدند که ملاک حقانیت هر دین میزان مَدَدى است که به رفع مشکلات ذهنى و روانى انسان ها مى تواند رساند.

اگر این قول را به این معنا بگیریم که ملاک حقانیت هر دین، همان کارگشایى دین در جهت رفع مشکلات ذهنى و روانى است، به گمان نگارنده، مى توان آن را پذیرفت.

۳. غیر از شش ملاکى که به آنها اشاره شد، ملاک هاى دیگرى نیز، در جهت تعیین حقانیت/ عدم حقانیت دین/ دیننُماها، پیشنهاد شده اند که، به علت این که میزان اهمیت شان به اندازه میزان اهمیت شش ملاک مذکور نیست، از بررسى و تحلیل و نقد آنها چشم مى پوشم.

ملاک هاى ششگانه مذکور، چنانکه پیداست، مانعه الجمع نیستند، بلکه هر یک از آنها با هر کدام از پنج ملاک دیگر گردآمدنى است; از جمله، ملاک پنجم و ملاک ششم، که نگارنده به هر دوى آنها قائلست، با هم سازگارند.

دو ملاک پنجم و ششم را بدین شیوه مى توان با هم جمع کرد که بگوییم ملاک حقانیت هر دین اینست که آن دین بتواند انسان ها را از رذائل اخلاقى دور و به فضائل اخلاقى نزدیک کند و نیز بتواند مشکلات ذهنى ـ روانى آنان را مرتفع سازد. حال اگر بتوانیم نیاز آدمى به اخلاقى ترشدن و نیاز آدمى به سلامت ذهنى ـ روانى را در «نیاز وجودى» انسان اصطلاح کنیم، مى توانیم بگوییم که ملاک حقانیت هر دین اینست که آن دین بتواند نیازهاى وجودى انسان را برآوَرَد. بدین قرار، کارکرد دین عبارتست از بهسازى اخلاقى و ذهنى ـ روانى انسان ها. هر دینى که این کارکرد وجودى را داشته باشد، به معناى صحیح کلمه، دین است، و هر دینى که این کارکرد را نداشته باشد، به میزان فقدان این کارکرد، به معناى صحیح کلمه، دین نیست، بلکه دیننُما است. غیر از این ملاک، هیچ ملاک دیگرى نمى تواند دین را از دیننُما تمیز و تشخیص دهد.
منبع: هفت آسمان، شماره ۳۲