ما، تکنولوژی و اخلاق (۳): مصرف‎گرایی و گمشدگی معنا

نیلوفر – مرتضی طباطبایی: داستان در زمان و مکانی خیالی در آینده می‎گذرد که در آن به سبب کمبود انرژی، انسان‎ها خود در مقام کارگر، مأمور تولید و تأمین انرژی برق هستند؛ آن هم از طریق رکاب زدن دوچرخه‎های ثابت و متصل به ژنراتور. با این حال، مزدِ این رکاب‎زنی، نه پولِ رایج، بلکه امتیازاتی است که در لحظه و بر روی صفحۀ نمایش‎های پیشرفتۀ موجود در همه جا، به افراد تعلق می‎گیرد؛ و آنان به وسیلۀ این امتیازات می‎توانند غذا و مایحتاج دیجیتال خود را خرید کنند….

 ***

 ما، تکنولوژی و اخلاق (۳): مصرف‎گرایی و گمشدگی معنا

خلاصۀ داستان (اپیزود دوم: ۱۵ میلیون امتیاز)

|  مرتضی طباطبایی* |

داستان در زمان و مکانی خیالی در آینده می‎گذرد که در آن به سبب کمبود انرژی، انسان‎ها خود در مقام کارگر، مأمور تولید و تأمین انرژی برق هستند؛ آن هم از طریق رکاب زدن دوچرخه‎های ثابت و متصل به ژنراتور. با این حال، مزدِ این رکاب‎زنی، نه پولِ رایج، بلکه امتیازاتی است که در لحظه و بر روی صفحۀ نمایش‎های پیشرفتۀ موجود در همه جا، به افراد تعلق می‎گیرد؛ و آنان به وسیلۀ این امتیازات می‎توانند غذا و مایحتاج دیجیتال خود را خرید کنند. غیر از غذا و خمیردندان، مابقی چیزی که امکان خریداری دارد، محصولات نرم‎افزاری و مجازی است، و هیچ چیز واقعی دیگری، حتی لباس، قابل خریداری نیست. افراد مجبورند یا امتیازات خود را بدون استفاده ذخیره کنند، یا آنها را خرجِ دیدن فیلم‎های تفریحی و غالباً پورنو، انجام بازی‎های رایانه‎ای یا در فرهیخته‎ترین حالت، خرید بسته‎های آموزشیِ «راه‎های موفقیت» کنند. برای هر فرد بر روی صفحات نمایش دیجیتال، آدمکی طراحی شده است که می‎توان برای زیباتر نشان دادنش، دائماً برایش کیف و کفش و کلاه مجازی خرید. گران‎ترین چیزی هم که در دنیای کارگری می‎توان خرید، بلیط یک مسابقۀ دشوار استعدادیابی است که اگر بخت یار باشد و کسی در این مسابقه پیروز شود، امکان رهایی از دنیای رکابزنی برایش فراهم می‎شود و می‎تواند سطح بهتری از زندگی را تجربه کند.  

      در این دنیای کاملاً دیجیتال، پرزرق و برق و در عین حال سخت‎گیر و قانونمند، یکی از کارگران باسابقه، به نام «بینگ مدسون»، عاشق دختری تازه‎وارد به نام «ابی کان» می‎شود و همۀ امتیازش (پانزده میلیون امتیاز) را به او اهدا می‎کند تا «ابی» بتواند در مسابقۀ استعدادیابی شرکت کند و بخت خود را در بخش آوازخوانی بیازماید. به رغم اجرای زیبای «ابی»، داوران صدای او را واجد شرایط تشخیص نمی‎دهند و در عوض به او پیشنهاد می‎دهند تا به سبب چهرۀ زیبایش، به عنوان ستارۀ پورنو مشغول به کار شود، و «ابی»، تحت تأثیر تشویق تماشاچیان و وعده‎های داوران مبنی بر زندگی مرفه آینده، این پیشنهاد را می‎پذیرد. در ادامه، بینگ مدسون، که عشق خود را بربادرفته می‎بیند، برای جبران، دوباره با مشقت فراوان امتیاز لازم را جمع می‎کند و این بار، خود به روی صحنۀ اجرا رفته، با تهدید به خودکشی با تکه‎ای شیشه، زبان گویای همۀ کارگران تماشاگرِ مسابقه می‎شود و اعتراض خود را دربارۀ ظلم دائمی این سیستم معیوب، به گوش هیئت داوران مسابقه و احتمالاً هیئت حاکمه بر این سیستم می‎رساند. برعکس، همین اعتراض شدید، مورد توجه داوران مسابقه قرار می‎گیرد و به مدسون پیشنهاد می‎دهند تا با اجرای هفتگی این اعتراض جلوی دوربین‎های آنان، هم خودش را برای همیشه از رکابزنی خلاص کند و به زندگی مرفه ستارگان دست یابد و هم انگیزۀ کارگران را برای کار بیشتر و تبدیل شدن به یک ستاره افزایش دهد. بدین ترتیب، اعتراض خشمگینانۀ بینگ مدسون، خود به عامل تقویت‎کنندۀ سیستم حاکم بر کارگران تبدیل می‎شود.

تحلیل اخلاقی

آنچه در این داستان، به نحوی بارز و روشن تأیید و تبلیغ می‎شود، جبر سیستماتیک دنیای تکنولوژیک است، که در آن، هیچ امکان تغییر و بازگشتی وجود ندارد، و سیستم، به صورت خودکار، اندک اراده‎های موجود برای تغییر را نیز در خود جذب و حل، و حتی از آنها برای تثبیت خود استفاده می‎کند. در میان فیلسوفان بزرگ تکنولوژی، کسانی همچون مارتین هایدگر و ژاک یول، مروجان چنین عقیده‎ای در باب تکنولوژی مدرن بوده‎اند. برای مثال، هایدگر در مقالۀ معروف «پرسش از تکنولوژی»، ماهیت تکنولوژی را «گشتل» معرفی می‎کند؛ یعنی سیستمی که انضباط خشک و ماشینی خود را بر بشر تحمیل می‎کند و همه چیز را به منزلۀ منبع ثابتی برای بهره‎کشی می‎انگارد. وی سپس می‎کوشد تا نشان دهد که چگونه گشتل، امری است کاملاً مقدر و بیرون از اختیار و اراده‎های خُرد انسانی (برای مطالعۀ بیشتر در این باره، ر.ک: طباطبایی، ۱۳۹۴: ۲۹۳-۲۹۵).

    اما در پس این مطلبِ کلیدی که البته درخور تأمل و بررسی بیشتر است و ارتباط چندانی با مباحث اخلاق فردی ندارد، مسائل عمیق دیگری نیز در این قسمت از سریال، به گونۀ گذرا و ظریف مطرح شده‎اند. یکی از این مسائل، ملال‎انگیزیِ دنیای تکنولوژیک است. شخصیت اصلی داستان، با شانه‎هایی افتاده راه می‎رود و نگاهی کم‎رمق به اطراف دارد؛ برنامه‎های تلویزیونی او را سر حال نمی‎آورند و حتی خنده‎های آزاردهندۀ کارگر بغل‎دستی و نگاهِ خریدارانۀ دخترِ ویلون‎نواز، کمترین واکنشی در او نمی‎انگیزند. این بی‎حوصلگی در اکثر کارگرانِ دوچرخه‎سوار یا خدمۀ نظافت‎چی، موج می‎زند و در صحنۀ ابتداییِ ورود بینگ مدسون به کارگاه (در آسانسور و در محوطۀ کارگاه)، که همراه است با تصاویر slow motion و موسیقی ملایم، به طور مؤکد و واضح توسط کارگردان بیان می‎شود.

    واقعیت آن است که در دنیای تکنولوژیک، همه چیز به راحتی و به سرعت ملال‎انگیز می‎گردد؛ چراکه قرار است ماشین‎های بی‎روح و پیش‎بینی‎پذیر، جای طبیعت بِکر و دارای احساس را بگیرند؛ طبیعتی که چه گیاهش، چه حیوانش و چه انسانش همگی نفس می‎کشند و سرشارند از روح زندگی. حتی کار کردن در دنیای تکنولوژیک، مایۀ سرگرمی نیست، و فقط بر خستگی و ملال می‎افزاید؛ بر خلاف دنیای سنتی که در آن، کار کردن معمولاً همراه بود با خلاقیت، سرگرمی و نشاط. سیدحسین نصر، در مقایسۀ درخور توجهی، این تفاوت را چنین نشان می‎دهد:

«اگر قرار شود به نقطه‌ای از جهان اسلام بروید که هنوز هم استادکاران صنعتی در آن حضور دارند، مانند اصفهان، فاس، دمشق یا نقطه‎ای شبیه آن، شخصی را می‎بینید که با یک چکش و قلم ساده نشسته و نقوش هندسی فوق‎العاده‎ای را بر روی گچ، سنگ و یا چوب ایجاد می‎کند. مهارت و هنر، به نحوی سنتی در وجود استادکار نهفته است و ابزارهای او هم بسیار ساده‎اند؛ اما اگر به یک کارخانۀ خودروسازی در دیترویت بروید، کارگران مهارت اندکی دارند و صرفاً چند دکمه را فشار می‎دهند و تمام مهارت در ماشین نهفته است. به یک معنا، هنر و مهارت انسان به ماشین منتقل شده است…. و کسانی که اشیا را تولید می‎کنند، خصوصاً در تولید انبوه، دیگر ارتباطی با خلاقیت ندارند و بدین سبب کار در یک کارخانۀ مدرن و بیشتر اماکن دیگر، ت این حد ملال‎آور شده است. علت وجود تعطیلات فراوان نیز همین نکته است. شما در جوامع سنتی به تعطیلات نمی‎روید. در این جوامع، تعطیلات با زندگی ادغام شده بود و تعطیلات آخر هفته نیز مانند وضعیت کنونی ضروری نبودند. امروزه بسیاری از مردمِ ]امریکا[ می‎گویند: «من از دوشنبه متنفرم؛ خدا را شکر که امروز جمعه است» (نصر، ۱۳۸۵: ۸-۹).

      مسئلۀ دیگر که چندین جا در فیلم بدان اشاره می‎شود، ابتذال فرهنگی و پایین آمدن سطح سلیقه و پسند مخاطبان در دنیای رسانه‎های تکنولوژیک است. اقبال شدید کارگران به محصولات کم‎ارزش رسانه‎ای همچون فیلم‎های مبتذل و بازی‎های رایانه‎ای، از اشارات اصلی کارگردان به این معضل جهان مدرن است. همچنین در صحنه‎ای که یکی از داوران مسابقه، تقاضایی کثیف از «ابی کان» می‎کند، و این تقاضا به جای تقبیح و اعتراض تماشاچیان، با خنده و تمسخر و البته نگاه‎های تشنه و شهوت‎بار آنان همراه می‎شود، این ابتذال فرهنگی به خوبی تصویر شده است.‎

      در واقع امکانِ تأثیرگذاری کاربران بر محتوای رسانه‎ای و اصل بودن پسندِ مخاطب در رسانه‎های دیجیتال، رفته‎رفته کار را به جایی می‎رساند که تهیه‎کنندگان و برنامه‎سازان، که هیچ دغدغۀ فرهنگی‎ای ندارند جز فروش بیشتر، تنها و تنها به ساخت برنامه‎های مفرح و بی‎محتوا روی می‎آورند. در واقع، فروش بیشتر زمانی تحقق می‎یابد که محصول رسانه‎ای معطوف به نیازهای اکثریتِ جامعه باشد؛ اکثریت کم‎درآمدی که از فرط خستگیِ ناشی از کار، تنها انتظارشان از رسانه، وقت‎گذرانی و تفریح است. پس هر چقدر زمان و فشار کار افزایش می‎یابد و کار ملال‎آورتر می‎شود، نیاز مردم به وقت‎گذرانی و تفریح نیز افزایش می‎یابد و همت برنامه‎سازان مقصور ساخت برنامه‎های مفرحی می‎شود که در کمترین زمانِ ممکن و با کمترین نیاز به تفکر و تمرکز، عطش مخاطب به لذت و تفریح و وقت‎‌گذرانی را فرو بنشانند و او را برای کار پرفشار و تکراری فردا آماده سازند. این است که دیگر کسی حوصلۀ مباحثات علمی و مستندهای خسته‎‎کنندۀ مربوط به آیندۀ محیط زیست را ندارد، و ترجیح می‎دهد برنامه‎هایی را ببیند که در آن مجری و مهمانانش، نهایت تلاش خود را برای خنداندن مخاطبان به کار می‎گیرند، و هدف مقدس خود را نیز صرفاً خنداندن مخاطب، ولو به سخیف‎ترین روشها (همچون بالا و پایین پریدن یا الزام تماشاچیان به خندیدن زورکی و بی‎دلیل برای مدتی مشخص) می‎دانند. مخاطب نیز همراهی لازم را انجام می‎دهد و با انتخاب این دست برنامه‎ها، آنها را پربیننده می‎کند تا سایر برنامه‎سازان نیز به همین سمت و سو روی بیاورند. همین زمان است که اخبار و مطالب پرکلیکِ صفحات خبری، می‎شود «اعلام پنالتی‎زن اول فلان تیم» یا «تخمین قیمت هواپیمای شخصی بهمان بازیگر». مهم این است که سرگرم شویم و وقت بگذرد؛ ولو به قیمت پیگیری خبر گم شدن «کمانِ کمانگیر سقسین».

      اما به نظر می‎رسد مهم‎ترین دغدغۀ اخلاقی مورد اشارۀ فیلم، چرخۀ مصرف‎گرایی بی‎هدف انسان معاصر است، که به‎نوعی خود علت‎العلل بسیاری از مشکلات و از جمله دو مسئلۀ قبل، یعنی ملال‎انگیزی و ابتذال اخلاقی است. در کارگاهی که همۀ دغدغۀ کارگران تأمین انرژیِ حیاتی برق است، و به نظر می‎رسد که این برق، باید کالایی بسیار ارزشمند باشد که این‎چنین، همه با تمام توانشان در تکاپو هستند تا ذره‎ذره تولیدش کنند، برق تولیدشده به‎راحتی و بدون هیچ دغدغه‎ای در بیشترین سطح ممکن به مصرف می‎رسد؛ تا حدی که دیوارهای اتاق کارگران نیز صفحه‎نمایش‎های غول‎پیکر و پرنوری هستند که دائماً روشن‎اند و از شما می‎خواهند تا به تماشا کردن برنامه‎های کم‎ارزش و تکراری‎شان ادامه دهید. به تعبیر دیگر، نویسنده در حال ریشخند کردن کار و تلاش شبانه‎روزی انسانِ مدرن است، که دستاوردش تقریباً هیچ است. البته انسانِ سنتی نیز کار و تلاش می‎کرد و بسا که رنج بدنیِ بیشتری هم می‎کشید؛ ولی مهم، چراییِ این تلاش است: انسان سنتی کار می‎کرد برای رفع نیازهای اولیه و فراهم آوردن شرایط برای پرداختن به نیازهای معنوی و رشد و تعالیِ روحی؛ ولی انسان مدرن، در رقابتی بی‎پایان، کار می‎کند برای مصرف، و مصرف می‎کند برای تولیدِ کار. به این ترتیب است که فرهنگِ مصرف‎گرا، هر گونه هدف و ارزش جدی را از انسان می‎ستاند و با گم شدنِ هدف نهایی زندگی، مهم‎ترین مسئلۀ انسان مدرن، تبدیل می‎شود به مسئلۀ «معنای زندگی».  لندو آیدو، استاد دانشگاه حیفا، که در زمینۀ «معنای زندگی» پژوهش و مطالعه می‎کند، در مقاله‎ای با عنوان «چرا مسئلۀ معنای زندگی در دو قرن و نیم اخیر مطرح شده است»، به همین مطلب اشاره می‎کند، و نشان می‎دهد که چگونه در زندگیِ مبتنی بر رقابت در دنیای تکنولوژیک نوین، همۀ ارزش‎ها به سرعت تغییر می‎کنند و رفته‎رفته به ارزش‎های غیرحقیقی تبدیل می‎شوند و معنای زندگی از دست می‎رود (ر.ک: بیات، ۱۳۹۰: ۳۹).

      البته میان بی‎هدفی ناشی از مصرف‎گرایی و اخلاق، رابطۀ مستقیم وجود دارد؛ زیرا انسانی که در زندگی هدف و ارزش حقیقی‎ای نداشته باشد و معنای زندگی‎اش را گم کرده باشد، حتی اگر هدف و آرمانی موقت برای کار و تلاشِ بی‎وقفه پیدا کند، آنقدر از لحاظ اخلاقی سست و بی‎مایه است که همانند شخصیتِ اول این داستان، به‎سادگی ابزار دست قرار می‎گیرد و به آرمانش پشت می‎کند. به تعبیر دیگر، لازمۀ اخلاقی بودن انسان، یا باز به تعبیر بهتر، لازمۀ برخورداری از روحیه و شخصیت فضیلتمند اخلاقی برای هر انسان، معناداریِ زندگی است؛ معنایی که ممکن است خودِ ارزش‎های اخلاقی باشند، یا ارزش‎های معنویِ دیگر همچون ارزش‎های دینی، عرفانی یا حتی زیبایی‎شناختی؛ ولی هر چه باشند، نمی‎توانند از سنخ ارزش‎های مادیِ رایج در دنیای تکنولوژیک باشند. احتضار اخلاق در دنیای مدرن، خبر از مرگِ معنای زندگی می‎دهد.

فهرست منابع

– بیات، محمدرضا (۱۳۹۰)، دین و معنای زندگی در فلسفۀ تحلیلی، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب.

– طباطبایی، مرتضی (۱۳۹۴)، «امکان استخراج اخلاق تکنولوژی از اندیشه و عمل مارتین هایدگر»، فصلنامۀ اخلاق، سال پنجم، شماره ۲۰؛ موجود در آدرس: http://www.academia.edu/24819145

– نصر، سیدحسین (۱۳۸۵)، «اسلام، مسلمانان و تکنولوژی مدرن»، سیاحت غرب، ش۳۶.