«نگهداری از حیوانات خانگی» / (نجاست یا طهارت سگ در فقه اخلاق مدار)

سید محمد موسوی عقیقی*- ریشه شناسی: در کشور ما ایران حیوانات خانگی به تازگی روی بورس آمده است . مردم متدیّن به دین اسلام همواره به دنبال توجیهات و حجت های شرعی هستند تا بتوانند به یک حیوان نزدیک شوند و حتّی به او دستی زده و نوازشی کنند . سوال این دسته از هموطنان این است که آیا شریعت “عقلاً و اخلاقاً” می تواند مانع چنین کاری شود و حیوانات را از نگهداری نزد انسان جدا کند؟

جواب به این سوال نیازمند آن است که فرد به جدّ به مبانی فقهی و سازوکارهای اخلاقی و نتایج برآمده از این دو مبنا باور داشته باشد، یعنی وجدان خفته او در این باره به وی هشدار دهد . برای تعامل زیستی با حیوانات می توان حجت های شرعی و اخلاقی نیز یافت که برای مسلمانان متعبد به احکام شرعی نیز سازش داشته باشد .
تعامل زیستی با حیوانات از جمله مسائلی است که انسان ها همواره به آن اهتمام داشته اند . در کشورها و فرهنگ های گوناگون هر حیوانی نماد مخصوص به خود را دارد و بالطبع نوع هر حیوانی با توجه به شرایط زیست محیطی متفاوت است، مثلاً غیرقابل تصور است که یک شیر در بیابان های عربستان بتواند خود را با محیط وفق دهد زیرا این محیط با ویژگی های محیطی بدن شیر خوانایی ندارد چنانکه اگر شما یک ماهی را از آب بگیرید میمیرد و یا گربه ای را در آب بیندازید جان خود را از دست می دهد . جامعه دینی همواره با عقائدی همراه است که نشانه از آداب و عرف آنان دارد، این عرف آنقدر گران تمام می شود که حساسیّت هایش را به پای آداب و رسوم دینی می گذارند، به عنوان مثال، در فرهنگ عمومی مردمان دیندار، گربه حیوانی آلوده است، فقهای گرامی مطابق فتوایشان گفته اند اگر یک تار موی گربه بر روی لباس نمازگذار باشد، آن نماز باطل است، آیت الله سید حسین بروجردی در این خصوص می گوید :
“لباس نمازگزار باید از حیوان حرام گوشت نباشد و اگر موئی از آن هم همراه نمازگزار باشد، نماز او باطل است”(۱).
اما جالب است بدانید یکی از حیواناتی که در متون دینی به نگهداری آن توصیه شده است، گربه می باشد . علی بن موسی الرضا(ع) در این خصوص می گوید : “شایسته نیست خانه ای از سه چیز تهی باشد که آن سه مایه آبادانی خانه اند : گربه(الهره)، کبوتر(الحمام) و خروس(الدیک)…”(۲).
بگذارید کمی بحث را باز کنیم، در تفکرات باستانی هر حیوانی نوعی توتم به حساب می آیند، خیلی از این حیوانات که امروزه به نجاست و ناپاکی متهم می شوند و یا گوشت آنان را حرام می شمارند به نوعی “توتم” هستند، توتم ها اجسام نمادینی هستند که کاربردی آیینی دارند و به عنوان یادمانی از نیاکان یک ایل یا طایفه عمل می کنند و جامعه بر اساس این عقائد توتمی یکسری تابوها و قوانینی را وضع می کند، تابو(تَبو) بخشی از رفتارها و گفتارهایی است که بر طبق رسم و آیین و مذهب ممنوع و نکوهش پذیر است . به عبارت دیگر توتمیسم یک فلسفه‌ی زندگی ابتدایی است که در درجه اول جنبه‌ی اجتماعی و در درجه دوم جنبه‌ی دینی دارد .

فرازر(Frazer) تعریف جامعی از توتمیسم کرده و گفته است توتمیسم به معنای وحدت استعاری انسان بدوی با توتم خویش است و به عنوان طریقه‌ی اجتماعی‌، روابط متقابل موجود میان مردان و زنان پیرو یک توتم و روابط بین گروه‌های توتمی مختلف را در بر می‌گیرد و از این جنبه‌ها دو گونه وظیفه‌ی مشخص نتیجه گرفته می‌شود : وظیفه‌ی اول این است که نباید پیروان یک توتم، توتم خود را بکشند و آن را – چه از گیاه چه از حیوان – بخورند . وظیفه دوم این است که هیچ مردی نباید با زنانی که با او دارای توتم مشترکی هستند ازدواج کرده و رابطه‌ی جنسی برقرار کند .
امروزه اگر در برخی از عقاید دینی دقت نماییم ریشه‌هایی از توتمیسم را مشاهده خواهیم کرد . به طور مثال، ایرانیان باستان شیر را توتم خود می دانستند که حافظ سرزمین و کیان پادشاهی است . از این رو، کشتن شیر کار ناپسندی به شمار می رفت و دیگر اینکه شیر به پادشاه حمله نمی‌کرد و گوشت او به تعبیر امروزی برای شیر حرام بود . همین اندیشه بعد از ورود اسلام به ایران و انتشار تفکرات شیعی، تغییر ماهیت داد و شیر تبدیل به حامی امامان شیعی گردید . چنانچه می ‌بینیم در برخی روایات که شاید برگرفته از بعضی متون کتاب مقدس ‌باشند، به این موارد اشاره کرده است؛ مانند داستان در قفس شیر رفتن امام موسی کاظم(ع) و آسیب نرساندن شیرها به ایشان که کاملا نسخه برداری شده از داستان دانیال نبی در کتاب مقدس است . و همچنین عقیده بر اینکه گوشت امامان یا سادات برای درندگان حرام گردیده، تماماً بر گرفته از همان عقیده توتمیسم ایرانیان قدیم است که به این شکل تغییر ماهیت داده است .

به واقع اگر بخواهیم کمی منصفانه به مباحث “دین شناسی” نظر بیفکنیم از نظر علم ادیان، بسیاری از بایدها و نبایدها در ادیان پیشرفته‌ی امروزی برگرفته از تابوهای توتمیسم است که به مرور زمان به شکل حرام و حلال‌های دینی تعریف گردیده‌‌اند . چنانکه بعضی از عقاید فلسفی مانند عقیده‌ی وحدت وجود و اعتقاد به ارواح مجرد‌، از اعتقاد به «مانا» سرچشمه گرفته و پزشکی از جادوگری ابتدایی و ستاره شناسی از ستاره پرستی قدیم و علم شیمی از کیمیاگری ابتدایی بوجود آمده است.
از جمله اقوامی که تفکر توتمی در میان آنها بسیار شایع بوده است “مصریان قدیم”‌ هستند، اگر چه افکارشان بر شرک و چند خدایی نهاده شده بود و اغلب خدایان خود را مظهر خورشید می‌دانستند اما در شهر‌های مختلف مصر، خدایان بر اساس تفکرات توتمی دارای نامها و اشکال گوناگونی بودند . این خدایان که به صورت حیوانات مقدس تشکیل شده بودند در مکان های مختلف شکل و نامی خاص خود را داشته‌اند که غالبا تندیس هایی مرکب از تنه‌ای انسان‌گونه و سری حیوانی مجسم گردیده‌اند، به عنوان مثال، هروس به صورت انسانی که دارای سر شاهین بوده مجسم می‌شده است؛ آنوبیس دارای تنی انسان و سری شغال و خدای آمون به صورت قوچ مجسم گردیده‌اند . گذشته از این مسائل، مردم مصر بعضی از حیوانات را مقدس می‌دانستند مانند گربه‌ی ماده، گاو نر، قورباغه، ماده شیر، گرگ، شغال، مرغ ای‌بیس(نوعی لک لک)، عقرب، اسب آبی، افعی، گاو ماده، نهنگ، باز، غاز، بزغاله، سگ، مرغ و شب ‌پره که مورد تقدیس و ستایش قرار می گرفتند، اگر کسی حیوان مقدس را می ‌کشت به قتل می ‌رسید.
اما به نظر می ‌رسد که در میان اقوام ابتدایی، ایرانیان قدیم و اقوام سومری و بابلی بیشترین تاثیر را بر روی عقاید و افکار ادیان پیشرفته داشته‌اند . در ایران قدیم و اقوام سومری و بابلی یکی از توتم ها “گراز” بوده که به نوعی مظهر قدرت به شمار می ‌رفته است . در شاهنامه‌ی فردوسی در ضمن داستان رستم و سهراب، روی پرچم یکی از سرداران ایرانی تصویر گراز نقش شده و نام خود آن سردار نیز گراز است :

بپرسید از آن زرد پرده سرای           درفشی درخشان به پیشش بپای
درفشی پس پشت پیکر گراز         سرش ماه سیمین و بالا دراز
چنین گفت کو را گراز است نام       که در جنگ شیران ندارد لگام

نیز در اوستا بخش ورهرام یشت، گراز مورد ستایش و تقدیس قرار گرفته و آن را مظهر فرشته‌ی «ورهرام» شمرده است : «ورهرام اهورا داده برای پنجمین بار در کالبد زیبای گراز دندان‌گیر، دلیر و تیز چنگال گرازی که به یک ضربت هماورد خود را از پا در می‌آورد به جهت شکوه و فری که دارد ظاهر شد» و احتمال دارد که به جهت اشتراک این توتم در میان اقوام ایرانی، سومری و بابلی، این توتم به مرور در قوم عبرانی نیز رسوخ کرده و از این جهت در احکام و شرایع عبرانی گراز و خوک از حیوانات حرام گوشت خوانده شده است .
همچنین در شاهنامه فردوسی از داستان مربوط به دودمان رستم این استنباط می‌شود که گاو نزد آنها مقدس و توتم بوده است . زیرا در آنجا دیده می‌شود که سلاح های جنگی رستم و اجداد او، مانند گرز و کلاه خود، به شکل سر گاو ذکر شده است؛ چنانکه فردوسی در چند جای شاهنامه سر گرز رستم و اجداد او را به صورت‌های «گرزه‌ی گاوسر»،«گرزه‌ی گاوپیکر»،«گرزه‌ی گاو روی» و«گاو چهر» ذکر کرده است .
اما شاید بیشترین ستایش و تقدیس در فرهنگ ایرانیان قدیم از سگ شده باشد . چنانکه در کتاب وندیداد، در موارد زیادی سگ مورد ستایش و احترام قرار گرفته است و برای کشتن یا آزار رساندن به سگ مجازات‌های سختی پیش‌بینی کرده اند؛ مانند : «کسی که توله سگی را ضربتی بزند که بی‌هوش شود یا جانش قطع گردد، سزای او پانصد ضربه با سیخ اسب رانی و پانصد ضربه با آلت فرمان‌بری به او زده شود…» (۳). در اکثر ابواب کتاب وندیداد به خصوص سراسر باب چهاردهم از سگ و سگ آبی با احترام و تقدس نام برده شده است . این تقدس بعدها به شکل کنونی آن تبدیل شد زیرا افراط در توتمیسم باعث شد احترام سگ به صورت نابسامانی درآید، سگ به دلیل کارایی خاصی که داشت مورد احترام قرار گرفت، به همین دلیل اگر در متون روایی و فقهی نظری انداخته شود می بینید که “سگ شکاری” و “سگ گله” چون برای آدمی کارآیی داشتند مورد احترام بوده و به نگهداری آنان در منزل و نیز عدم نجاست بذاق آنان اشاره شده است برخلاف “سگ های غیرشکاری” و به تعبیری ولگرد که نه تنها مورد احترام نبودند بلکه از موی و ناخن و حتی بذاق آنان نجس است و می باید طبق روایت نبوی(ص) اینگونه سگ ها که کارایی خاصی مانند شکار و نگهبانی ندارند کشته شوند(۴).
نتیجه :
راحت تر بگویم، سگ در سنت ایرانیان باستان همواره مقدس بوده و ستایش شده است . این رسم و ادب امروزه به شکل افراطی در متون دینی دیده می شود، در این متون اعم از روایت و فتوای فقهی دسته ای از سگ ها که دارای کارایی “نگهبانی” و یا “شکار” باشند مورد احترام هستند، می توان آنان را در منزل نگهداری نمود و یا سگ شکاری با دهان خود شکاری را برای انسان تصاحب کند، در حالی دسته دیگری از سگ ها که نه شکاری اند و نه نگهبان، مانند سگ های زینتی امروزی در آداب ایرانی و متون دینی احترام ندارند و همه اعضاء و جوارح آنان نجس و نگهداری از آنان قبیح است و بنابر یکسری از متون روایی و فتوایی اینگونه سگ ها که به “ولگرد/بلااستفاده” تعبیر می شوند باید کشته گردند .

****

مباحث فقهی/روایی
مدت ها پیش در جمعی از عزیزان سخن از نگهداری حیوانات خانگی از جمله “سگ” به میان آمد و هرکسی از درِ عقائد و دانسته های خویش نظری را ابراز نمود . یکی از دوستان گرامی که طلبه فاضلی بود بنابر :
۱. روایات متواتر
۲. اجماع فقهاء(۵)
بیان نمود(۶) که سگ و ایضاً حیوانات درنده همگی دارای نجاست ذاتی هستند یعنی به خودی خود، تمامی اجزاء آنان حتی موی و رطوبت حاصل از آنان نجس می باشد . در نقل سخن صداقت داشت، فقهای گرامی سگ را نجس العین می دانند، یعنی همانطور که ادرار و مدفوع نجس است، سگ نیز نجس است .
شیخ صدوق در این خصوص می گوید : “اگر وَزَغْ در آب افتاد، آن آب ریخته می‌شود و اگر سگ در آن افتاد یا از آن نوشید آن آب ریخته می‌شو و آن ظرف سه بار شسته می‌شود . یک بار با خاک و دو بار با آب و سپس خشک می‌شود و اگر موش یا مار در آن افتاد آن آب ریخته می‌شود”(۷) و : “و هنگامی که سگ یا موش از نان بخورد یا آن را بو کند، جایی را که بو کرده رها کن و بقیه را بخور”(۸).

شیخ مفید این چنین فتوا می دهد : “هنگامی که سگی از ظرفی آب بنوشد یا در آن بیفتد یا برخی اعضایش با آن برخورد کند، تمامی آب‌هایش ریخته می‌شود سپس یک بار با آب، بار دوم با خاک و بار سوم با آب شسته می‌شود و خشکانده می‌شود و استعمال می‌شود و حکم غیر سگ این‌چنین نیست بلکه [تنها] آب‌ها ریخته می‌شود و ظرف یک بار با آب شسته می‌شود”(۹).
شیخ طوسی می گوید : “آب گودال‌ها با ولوغ درندگان، چرندگان، حشرات و سایر حیوانات در آن نجس نمی‌شود، مگر سگ و خوک که آن را – اگر کُر نباشد – نجس می‌کند و اگر بیش از کر باشد اشکالی ندارد”(۱۰).

شیخ در “خلاف” علاوه بر فتوای خود، فتوای دیگران را نقل می کند و می نویسد : “(مسأله ۱۳۱) سگ عینش نجس، لعابش نجس و نیم خورده‌اش نجس است . ابن عباس، ابوهریره، عروه بن زبیر، ابوحنیفه و اصحابش، شافعی، احمد و اسحاق و غیر این‌ها همه به سوی هفت بار شستن ظرف از ولوغ سگ رفته‌اند مگر ابن حنیفه که عددی را معتبر ندانسته است و گفته است سگ نجس الحکم است نه نجس العین و مالک گفته : سگ پاک است و نیم خورده و لعابش پاک است و استعمالش در نوشیدن و غیره جایز است، لیکن ظرف تعبّداً شسته می‌شود و داود نیز همین را گفته است”.

ادله شیخ برای اثبات نجاست سگ اجماع است، در این خصوص می گوید : “دلیل ما اجماع فرقه و روایت حریز از فضل، ابی العباس است(۱۱) …. و ابوهریره از پیامبر روایت کرده درباره سگی که در ظرفی ولوغ کند سه یا پنج یا هفت بار شسته می‌شود و این دلیل است که هفت بار واجب نیست(۱۲)”.
علمای حنفی نوشته اند : “لیس فی الحیوان نجس الّا الخنزیر فقط – در موجودات زنده به جز خوک نجس العین وجود ندارد”(۱۳) ولی آنان لعاب سگ را نجس می‏دانند(۱۴) و فقهای مالکی گفته‏اند : “لاشی‏ء فی الحیوان نجس العین مطلقاً فالکلب و الخنزیر و ما تولد منهما طاهره جمیعها”(۱۵).
از بین فقهای معاصر ۹۵% آنان فتوایشان به “نجاست سگ” در عین و جمیع اجزاء است، کنکاشی در رساله های توضیح المسائل موجود این مسئله را روشن می کند و نیازی به نقل فتاوا نیست(۱۶) اما برای آشنایی دوستان، نمونه فتوایی را ذکر می کنم . آیت الله سید روح الله خمینی در کتاب تحریرالوسیله می نویسد : “الکلب و الخنزیر البریّان عیناً و لعاباً، و جمیع اجزائهما و إن کانت ممّا لاتحله الحیاه، کالشعر و العظم و نحوها، و أمّا کلب الماء و خنزیره فطاهران(۱۷).
آیت الله شیخ یوسف صانعی در این خصوص می گوید : “سگ و خوکى که در خشکى زندگى مى کنند، حتّى مو و استخوان و پنجه و ناخن و رطوبتهاى آنها، نجس است؛ ولى سگ و خوک دریایى پاک است”(۱۸).

در خصوص این فتاوا که فقهایی مانند شیخ طوسی بر آن ادعای اجماع دارند(۱۹) باید توضیحاتی را ارائه داد، شیخ در خلاف ادعای اجماع فرقه نموده است، مرحوم اراکی در کتاب “الطهاره” آنقدر بر مسئله نجاست سگ تأکید می ورزد که از حکم به نجاست این موجود به “ضرورت دین” می رسد، اما باید ذکر شود که “اجماع” یعنی سخن همگانی فقهای اسلام (یا فقهای مذاهب) بر یک فتوا به صورتی که احدی از آنان این اجماع را از بین نبرد . در مسئله نجاست سگ این چنین نیست، زیرا این اجماع اگر باشد تنها بین شیعیان است و فقهای اهل سنت چنین اجماعی را ندارند، و در میان فقهای شیعی نیز شیخ صدوق مابین نجاست “سگ غیرشکاری” با “سگ شکاری” فرق می گذارد و سگ شکاری را پاک می داند(۲۰) و فقیه نامدارشیعی سید مرتضی نیز اجزائی از سگ را که روح در آن وجود ندارد(مانند مو) پاک می داند(۲۱) و مسئله دیگر آن است که اجماع فوق بر اساس برداشت از روایات است، یعنی اجماع از آن جهت حجیّت دارد که کاشف از رأی امام می باشد، پس اگر با تحقیق و تحلیل معلوم شود که برداشت از روایات نادرست و بر اساس سلیقه ها و یا مبانی ناموزون بوده است اجماع مذکور دیگر نمی تواند حجّت باشد .

ولی به نظر این فتوا با حقیقت های واقعی و اخلاقی و حتی زیستی سازگار نیست و می توان به آن نقدهای جدّی وارد نمود . نجاست “سگ” در متون روایی به ۴ گونه آمده است :
الف، نجاست به صورت گزاره کلی : “الکلب رجس نجس – سگ موجودی نجس است”(۲۲) .
ب، نجاست بذاق و نیم خورده سگ : “وَ لَا تَشْرَبْ مِنْ سُؤْرِ الْکَلْب‏ – از دمخورده سگ چیزی ننوش”(۲۳) و “سَأَلَ عُذَافِرٌ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنْ سُؤْرِ السِّنَّوْرِ وَ الشَّاه وَ الْبَقَرَه وَ الْبَعِیرِ وَ الْحِمَارِ وَ الْفَرَسِ وَ الْبَغْلِ وَ السِّبَاعِ، یُشْرَبُ مِنْهُ أَوْ یُتَوَضَّأُ مِنْهُ؟ فَقَالَ: نَعَمِ، اشْرَبْ مِنْهُ وَ تَوَضَّأْ. قَالَ قُلْتُ لَهُ: الْکَلْبُ؟ قَالَ: لَا. قُلْتُ: أَ لَیْسَ هُوَ سَبُعٌ؟ قَالَ: لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ نَجَسٌ؟ لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ نَجَسٌ – عذافر از امام صادق از نوشیدن و وضو گرفتن با پس مانده آبی که بعضی از حیوانات (سنور، گوسفند، گاو، شتر، الاغ، اسب، استر و درندگان) نوشیده اند، سوال کرد . امام فرمود : بنوش و وضو بگیر . سپس از سگ سوال کردم . امام فرمود : نه . پرسیدم : آیا او یک درنده (مثل دیگر درندگان) نیست؟ فرمود : نه به خدا، او نجس است نه به خدا، او نجس است”(۲۴).
ج، طهارت بذاق سگ های شکاری : “اگر سگ شکارى حیوان حلال گوشت وحشى را شکار کند … گوشت آن پاک و حلال است / شکار به واسطه زخمى که از دندان سگ پیدا کرده بمیرد”(۲۵).
د، نجاست باطنی سگ ها : “َإِنَّ الْمَلَائِکَه لَا تَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ – همانا ملائکه بر خانه ای که در آن سگ است وارد نمی شوند”(۲۶) و “عَن أَبِی رَافِع قَالَ : جَاءَ جِبرَئِیل إِلَى النَبِی فَاستَأذَن عَلَیهِ – فَأذن لَهُ، فأبطأ، فأخذ رِدَاءَه فَخرجَ – فَقَالَ : قَد أذنا لَکَ – قَالَ : أَجل وَ لَکنا لا ندخل بَیتَاً فیه کَلب و لا صوره – فَنظروا فإذا فِی بَعضِ بُیُوتِهِم جرو – از ابى رافع نقل‏ کرده ‏اند که گفت : جبرئیل بر رسول خدا نازل شد، و اجازه ورود خواست، رسول خدا به وى اجازه داد، اما جبرئیل وارد نشد، ناگزیر رسول خدا رداى خود را گرفت و بیرون شد و فرمود : ما به تو اجازه ورود دادیم؟ جبرئیل گفت : بله، و لیکن ما فرشتگان به خانه‏اى که در آن سگ و یا مجسمه باشد داخل نمى‏شویم . رسول خدا نظر کرد و دید که در بعضى از مرافق خانه ایشان توله سگى وارد شده”(۲۷).

حال نکاتی را تقدیم می کنم :
۱. نجاست سگ در قرآن که متن بالادستی اسلام است وجود ندارد . از نظر مبانی اسلامی روایات مبیّن قرآنند یعنی ابهامات قرآنی را برطرف می کنند . عدم ذکر نجاست سگ در قرآن ما را به سمت ادله “اصل طهارت” سوق می دهد، سگ از جمله حیوانات حرام گوشت است، حرمت گوشت سگ از مبانی “اخلاق اجتماعی” و “اخلاق زیستی” به راحتی قابل استفاده است زیرا سگ(و حتی سایر حیوانات دیگر) حیوانی است که حق حیات دارد و گرفتن این حق از او ناپسند است و سایر حیوانات به مقداری که قوّت انسان را تأمین کنند مجاز به خوردن آنها هستیم . لیکن در قرآن درباره نجاست سگ بحثی نیامده است و از قوانین اخلاقی و حتّی علمی این مسئله استفاده نمی شود . اصل طهارت به ما می آموزد که همه چیز پاک است مگر اینکه دلیلی خلاف آن ثابت شود که قابل مناقشه نباشد، اگر دلیلی قابل مناقشه بود پس دوباره می باید به اصل طهارت رجوع کنیم .

۲. متون روایی در خصوص “نجاست سگ” با یکدیگر تعارض دارند . روایات دسته (الف) از یک گزاره کلّی سخن می گویند : “سگ نجس است”، گزاره های کلی در دانش زبانی، گزاره های مبهم قرار می گیرند زیرا در مقابل سوالاتی چون “چه چیزی را؟” و یا “چه کسی را؟” جوابگو نمی توانند باشند . اینکه سگ نجس است سوال این است که سگ هرچند موجودی واحد است لیکن متعلقاتی دارد از جمله موی،بذاق،پوست،گوشت و…، گزاره کلی مذکور برای ما روشن نمی سازد که چه چیزی از این سگ نجس است؟ به عبارت دیگر گزاره های کلّی چون رفع ابهام از فهم مطلب نمی کنند در صورت عدم وجود قرینه نمی توانند قانع کننده باشد، اما در مقابل گزاره های کلی در خصوص نجاست سگ، ما به روایات دسته (ب وج) برخورد می کنیم که فقط نجاست سگ را مربوط به بذاق(آب دهان) او می دانند و یا نیم خورده ای از او که با آب دهانش تماس پیدا کرده است(۲۸) . فقهاء نجاست بذاق را به خاطر میکروبی بودن آن عنوان کرده اند به طوری که در متون روایی درباره نجاست بذاق سگ به “شیطان” تعبیر شده است(۲۹)، اما در متون فقهی بنابر مستندات روایی “شکار سگ شکاری” پاک است و در آن شرط می کنند شکار حتماً باید در تماس با دهان سگ کشته شود و اینکه بذاغ سگ شکاری با بذاغ سگ غیرشکاری چه تفاوتی دارد از لحاظ علمی ثابت نشده است پس روایاتی که بذاق سگ شکاری را پاک دانسته و بذاق سگ غیرشکاری را نجس می داند متناقض می باشد و بین دو امر متناقض تکلیف کنارگذاردن هردوی آنها می باشد .

باز به گزاره های کلی برگردیم، “سگ نجس است” گزاره ای کلی و مبهم است، روایات دسته (ب و ج) گزاره کلی را از ابهام درآوردند و نجاست سگ را فقط مربوط به بذاق و نیم خورده ای که با بذاق او در تماس بوده است دانسته اند، ولی روایات دسته (د) نجاست سگ ها را باطنی می داند، در روایات دسته (الف) از سگ به “رجس و نجس” تعبیر شده است، در قرآن “آلات قمار” به “رجس” تعبیر شده است، “رجس” پلیدی را می رساند، پلیدی مساوی با نجاست نیست، و در روایات دسته (الف) که نمونه ای از آن ذکر شد، روایات مشابهی وجود دارد که در آن “رجس و نجس” سگ ها را مختص به بذاق و نیم خورده می داند : مانند روایات فضل ابی العباس و روایت معاویه بن شریح، که در روایت فضل بن ابی العباس آمده است که جعفرصادق(ع) فرمود از زیاد آمده آب نیم خورده سگ وضو نباید گرفت زیرا رجس و نجس است(۳۰) پس روایات دسته (الف) نیز با روایات مشابه از ابهام در می آیند و نجاست سگ را فقط مربوط به بذاق می دانند و اگر از این روایات مشابه بگذریم، روایات دسته (ب و ج) قابلیّت رفع ابهام از روایات دسته (الف) را دارا هستند .

نتیجه این نکته آن است که طبق روایات دسته (الف) نجاست سگ منطبق بر یک گزاره کلی است، گزاره های کلی از لحاظ دانش زبانی ابهام دارند، یا باید با قرینه ها رفع ابهام شوند و یا اینکه در صورت باقی ماندن ابهام کنار گذارده می شوند، اگر در نجاست سگ به روایات دسته (الف) استناد شود به علّت ابهام گزاره ای باید مفهوم یابی شوند، این رفع ابهام به دو گونه است :۱. با روایات دسته (ب و ج)، روایات دسته (الف) گزاره مبهم “سگ نجس است” را دارند، و روایات دسته (ب و ج) نجاست سگ را فقط مربوط به بذاق او و یا نیم خورده ای که با دهان سگ تماس داشته می دانند ۲. روایاتی که مشابه روایات دسته (الف) می باشند، مانند روایت فضل ابی العباس که ذکر شد، این بخش از روایات نیز “رجس و نجس” را مربوط به همان بذاق سگ می دانند .
۳. در نکته دوم روایات مربوط به نجاست سگ را بررسی و بیان شد که اگر نجاست سگ را بپذیریم مطابق روایات دسته (الف و ب و ج) فقط بذاق سگ نجس است . در اینجا به روایات معارض می پردازیم و آن را با روایات “سگ نجس است” می سنجیم . در روایات مشابه دسته (الف) روایت فضل ابی العباس و روایت معاویه بن شریح دلالت بر این داشت که وضو گرفتن با آب نیم خورده سگ باطل است زیرا سگ “نجس و رجس” است . اما صحیحه ابن مسکان که از امام جعفرصادق نقل کرده است وضو با آب نیم خورده سگ و گربه را بدون اشکال می دانند(۳۱) نیز برخی دیگر از روایات گفته اند که اگر سگی مرطوب به لباس کسی برخورد نمود باید آن لباس را شست : “وَ هُوَ رَطْبٌ فَلْیَغْسِلْهُ” ولی روایت سعید اعرج مؤید این مطلب است که رطوبت و یا خیسی سگ نجس نمی باشد چنانچه راوی از جعفرصادق(ع) سوال می کند اگر سگی در روغن(یا چیزدیگری) افتاد آن روغن قابل استفاده است؟ که امام پاسخ مثبت می دهد(۳۲) .
اما روایاتی نیز بیان داشته اند که سگ پلیدی باطنی دارد، این روایات حاوی این مسئله هستند که خداوند آفریده ای نجس تر از سگ ندارد . نمونه این روایات مرسله ابن ابی یعفور است که می گوید “سگ بدترین آفریده خداست” ولی در روایت دیگر است که ناصبی بدتر از سگ است، این دو گزاره متناقض که در بعضی روایات در یک روایت هستند مبهم است، یا سگ نجس ترین آفریده است و یا اینکه ناصبی از سگ نجس تر است، و وقتی دلیل آن را ابوالعباس بقباق از جعفرصادق می پرسد جواب می دهد که رسول خدا امر به کشتن سگ ها دادند : “لأن النبی‏ امر بقتلها”(۳۳) درحالی که در وسائل الشیعه شیخ حرّعاملی بابی وجود دارد (۳۴) درباره کشتن سگ های وحشی و ولگرد نه همه سگ ها و این روایت در این باب ذکر شده است، دیگر اینکه در روایات مشابه بجای “امر بقتلها”، “امر بغسلها” آمده است و تناقض مابین قتل و شستن روشن است . اگر منظور از روایت قتل باشد مربوط به سگ های ولگردی است که موجب آزار انسان ها و دیگر موجودات می باشند، و اگر منظور شستن باشد منظور از پلیدی و نجاست، عارضی می شود نه باطنی، یعنی سگ نجس است چون به او نجاست عارض شده است و اگر شسته شود پاک می گردد .

۴. از بین فقهای اسلام، فقهای مالکی مذهب اهل تسنن سگ را به صورت مطلق پاک می دانند، لیکن از بین فقهای شیعی شیخ صدوق قائل به این است که فقط سگ غیرشکاری نجس است و سگ شکاری پاک می باشد، لیکن سید مرتضی، فقیه پرآوازه شیعی، به اعضایی که روح در آن وجود ندارد مانند ناخن،موی و استخوان حکم طهارت و پاکی داده است .
علمای حنفی نوشته اند : “لیس فی الحیوان نجس الّا الخنزیر فقط – در موجودات زنده به جز خوک نجس العین وجود ندارد”(۳۵) ولی آنان لعاب سگ را نجس می‏دانند(۳۶) و فقهای مالکی گفته‏اند : “لاشی‏ء فی الحیوان نجس العین مطلقاً فالکلب و الخنزیر و ما تولد منهما طاهره جمیعها”(۳۷).
صدوق می گوید : “و کسی که به لباسش سگ غیرشکاری خشک برخورد کند باید بر آن لباس آب بپاشد. و اگر تر است باید آن را بشوید و اگر سگ شکاری و خشک باشد بر عهده‌اش چیزی نیست و اگر تر باشد باید بر آن آب بپاشد”(۳۸).
علامه حلی در خصوص رأی سید مرتضی می نویسد : “سید مرتضی به طهارت اعضایی از نجس العین مانند استخوان سگ و خوک و موی آن‌ها که حیات در آن‌ها حلول نمی‌کند، حکم کرده است … سید مرتضی احتجاج کرده که در این اعضا حیات حلول نکرده پس حکم به نجاست شان نمی‌شود همان‌گونه که موی مردار نجس نیست”(۳۹).

۵. در بعضی از روایات صحبت از نهی خرید و فروش سگ شده است : “عَنْ عَبْدِ اللَّهِ الْعَامِرِیِّ، قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ثَمَنِ الْکَلْبِ الَّذِی لَا یَصِیدُ؛ فَقَالَ : سُحْتٌ؛ وَ أَمَّا الصَّیُودُ فَلَا بَأْسَ – از امام صادق در مورد بهای سگی که شکاری نیست، سوال شد . ایشان فرمود : سُحت است؛ اما (گرفتن بهای) سگ صید اشکالی ندارد”(۴۰) در اینجا موضوع دو چیز است، یکی “سحت” و دیگری بهای سگ شکاری . “سحت” در مفاهیم دینی به معنایی است که آدمی از طریق باطل تأمین و کسب مال کند، مفسر معاصر آیت الله محمد حسین طباطبائی روایتی را نقل می کند که در آن “ثمن المیته و ثمن الکلب و ثمن الخمر و مهر البغی و الرشوه فی الحکم و أجر الکاهن” از انواع سحت نامبرده شده است هرچند طباطبائی سحت را بیشتر از اینها می داند : ما ذکره فی الروایه إنما هو تعداد من غیر حصر، و أقسام السحت کثیره کما فی الروایات(۴۱) . پس “سحت” به معنای طلب مال از طریق باطل است، این مسئله مربوط به نجاست سگ است، در فتاوا و روایاتی با گزاره های عام خرید و فروش “نجاسات” باطل اعلام شده است، فرقی ندارد این نجاست سگ باشد یا خون بلکه به صورت کلی نجاسات را نمی توان خرید یا فروخت، اما با تحلیل های بالا ثابت شد که برداشت فقهاء از روایات مربوط به نجاست سگ اشتباه است و سگ نجاستی ندارد پس روایات مربوط به حرمت خرید و فروش سگ به این دلیل است که سگ نجس است که با عدم نجاست سگ روایات مربوط به خرید و فروش سگ نیز از استناد خارج می شوند . مسئله دیگر مربوط به نگهداری سگ است، در این خصوص روایاتی نیز صادر شده است : “إِنَّ الْمَلَائِکَه لَا تَدْخُلُ بَیْتاً فِیهِ کَلْبٌ – همانا ملائکه بر خانه ای که در آن سگ است وارد نمی شوند”(۴۲) و “عَن أَبِی رَافِع قَالَ : جَاءَ جِبرَئِیل إِلَى النَبِی فَاستَأذَن عَلَیهِ – فَأذن لَهُ، فأبطأ، فأخذ رِدَاءَه فَخرجَ – فَقَالَ : قَد أذنا لَکَ – قَالَ : أَجل وَ لَکنا لا ندخل بَیتَاً فیه کَلب و لا صوره – فَنظروا فإذا فِی بَعضِ بُیُوتِهِم جرو – از ابى رافع نقل‏ کرده ‏اند که گفت : جبرئیل بر رسول خدا نازل شد، و اجازه ورود خواست، رسول خدا به وى اجازه داد، اما جبرئیل وارد نشد، ناگزیر رسول خدا رداى خود را گرفت و بیرون شد و فرمود : ما به تو اجازه ورود دادیم؟ جبرئیل گفت : بله، و لیکن ما فرشتگان به خانه‏اى که در آن سگ و یا مجسمه باشد داخل نمى‏شویم . رسول خدا نظر کرد و دید که در بعضى از مرافق خانه ایشان توله سگى وارد شده”(۴۳) و این درحالی است که سگ شکاری اگر زندگی اش با آدمی جدا باشد مشکلی برای زندگی ندارد : ” عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ قَالَ : لَا تُمْسِکْ کَلْبَ الصَّیْدِ فِی الدَّارِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ بَابٌ – امام صادق فرمود : سگ شکاری را در خانه‌ات نگهداری مکن مگر اینکه بین تو و او دربی باشد”(۴۴) و مشکل فقط سگ غیرشکاری است، علی بن ابی طالب(ع) در روایتی بیان می کند که چرا نباید سگ غیرشکاری را داشت و یا آن را خرید و فروش کرد و… : “قَالَ علی بن ابی طالب : لَا خَیْرَ فِی الْکَلْبِ‏ إِلَّا کَلْبَ الصَّیْدِ أَوْ کَلْبَ مَاشِیَه – علی بن ابی طالب فرمود : خیری در نگهداری سگ نیست، به جز سگ شکاری و سگ گلّه”(۴۵)، تفاوت ها آشکار است، خرید و فروش سگ به دو دلیل قائم شده است : ۱. نجاست سگ، خرید و فروش نجاسات حرام است ۲. خیری در سگ غیرشکاری نیست . این روایت ما را به قرن ها پیش می برد، به جامعه ای که از سگ چیزی جز گله داری و یا شکار(در صحرای عربستان؟) نمی دانستند و یا نمی خواستند، امروزه سگ ها در موارد گوناگون استفاده می شوند، سگ های آتش نشان، سگ های پلیس، سگ های پرستار و…، سگ ها در روزگار ما حیواناتی با شعور تلقی می شوند، آموزش دیده و بارها جان آدمی را در همین ویرانی ها نجات داده اند، قبح نگه داشتن سگ آنجایی بود که در آن زمان “سگ بازی” شایع شده بود و یا آن دسته سگ هایی که با ولگردی موجب آزار می شدند، روایت نهی می کند از نگهداری سگ غیرشکاری که در او “خیر و برکتی” دیده نمی شود، اما امروزه تمامی انواع سگ ها برای آدمی خیررسانی می کنند، سگ های زینتی نوعی همبازی هستند، همبازی بودن بسیار متفاوت است با سگباز بودن! پس در نتیجه : تفاوت این مسائل را اگر دقت کنیم درمیابیم که روایات مربوط به عدم نگهداری سگ در منزل به این دلیل است که :

الف) خرید و فروش نجاسات حرام است . ب) سگ حیوانی نجس العین است . ج) خرید و فروش سگ حرام است .
الف) سگ غیرشکاری خیری ندارد . ب) چیزهایی که در آن خیری نیست در منزل نگهداری نشود . ج) سگ غیرشکاری را در منزل نگه ندارید .
اما بیان گردید که با اثبات عدم نجاست سگ دیگر روایات مربوط به حرمت خرید و فروش سگ از حیث استناد خالی می شوند زیرا دیگر سگ نجاست عینی ندارد(نجاست عرضی قابل دفع است) که خرید و فروش آن حرام باشد و دیگر اینکه دستور به عدم نگهداری از سگ غیرشکاری در منزل به این دلیل بوده است که “نجس” است و باعث نجاست دیگر اشیاء می شود و “خیری” در او نیست، اما نه سگ نجس است و نه مانند زمان صدور روایت امیدی از خیررسانی سگ نیست، بلکه سگ ها امروزه خیررسانی های دارند که قابل استفاده برای انسان ها می باشد .

نتیجه :
روایات مربوط به نجاست سگ ها به چهار دسته تقسیم می شوند که ذکر گردید . روایات دسته (الف) گزاره ای کلی و مبهم دارند، روایات دسته (ب و ج) و نیز روایات مشابه دسته (الف) گزاره کلی “سگ نجس است” را رفع ابهام کرده و نجاست سگ را فقط مربوط به بذاق می دانند . روایت کلّی “رجس و نجس” دسته (الف) با روایت فضل ابی العباس که فقط نیم خورده و بذاق سگ را نجس می داند و وضو با آب نیم خورده سگ را باطل می داند رفع ابهام می شود ولی در مقابل صحیحه ابن مسکان وضو با آب نیم خورده سگ و یا آبی که در آن بذاق سگ ریخته شده را جایز می شمارد، پس این دو روایت نیز متناثض هستند و روایاتی که نیم خورده سگ را حرام و نجس می دانند با روایت سعید اعرج که استفاده از مایعجاتی که در آن سگ افتاده است را بلا اشکال می داند و روایاتی که بذاق سگ شکاری را پاک می داند تناقض دارند .

اصول عملی در مسائل متناقض کنار گذاشتن هردو دسته روایات و خارج کردن آنان از صحنه بحث است . تناقض بین روایات “نیم خورده سگ نجس است” و “وضو با نیم خورده سگ بلااشکال است” روشن است زیرا در متون فقهی وضو گرفتن با آب نجس باطل قطعی است پس بذاق سگ نجس نیست که جواز وضو با نیم خورده او صادر شده است . حال با کنارگذاشتن این روایات به اصل “طهارت” و اجرای قاعده استصحاب می رسیم . اصل طهارت این است که همه موجودات و همه اشیاء پاک است مگر اینکه دلیل معتبری آن را رد کند، مثلا شما نمی دانید ادرار یا مدفوع کودکتان بر لباستان ریخته شده و یا خیر؟! اینجا اصل طهارت می گوید که لباستان پاک است چون شما از نجاست لباس اطلاعی ندارید، پس در ندانسته ها و ناپیداها تکلیفی برای شما نیست . اصل استصحاب نیز می فهماند که وقتی دلیلی برای اثبات یک مسئله وجود ندارد به وجود همان مسئله که در آن قصد مناقشه داشتیم اکتفا کنیم . وقتی ما دلایلی متناقض درباره نجاست سگ ها در دست داریم پس به دو دلیل می توانیم سگ را نجس ندانیم : ۱. اصل طهارت ۲. قاعده استصحاب . خلاصه اینکه سگ موجودی نجس نیست، قرآن سند بالادستی اسلام درباره نجاست سگ ساکت است، متون روایی در خصوص نجاست سگ ها تعارض و تناقض دارند، هرچند از ادله استفاده می شود که سگ موجودی ذاتاً پاک است، ولی با فرض کنار گذاشتن یکسری از ادله حداقل نجاستی که می توان برای سگ ها درنظر گرفت “نجاست بذاق” آنان است و مابقی اعضایشان محکوم به پاکی می باشد . روایات دالّ بر پلیدی سگ ها و عدم نگهداری آنان در منزل مطابق با روایات همین “نجاست سگ ها” است، یعنی وقتی روایاتی می گویند سگ را در خانه نگهداری نکنید برای این است که “سگ نجس است”، حال کسی که قائل به “نجاست سگ” نباشد، نگهداری از سگ ها بلااشکال خواهد بود .

پانوشت ها :
۱. توضیح المسائل،بروجردی،م۸۳۲
۲. مکارم الاخلاق،ص۱۳۰
۳. کتاب وندیداد،فقره‌ی۱۵
۴. وسائل الشیعه،ج۱۱،ص۵۳۳
۵. مرحوم اراکی نجاست سگ را جزء ضرورت های دینی می داند : الطهاره،ج۱،ص۴۹۱
۶. المستمسک العروه الوثقی،ج۱،ص۳۶۳
۷. الفقه الرضا،ص۹۲
۸. المقنع،ص۳۴
۹. المقنع،ص۲۲
۱۰. النهایه و نکتها،ج۱،ص۲۰۱
۱۱. تهذیب الاحکام،ج۱،ص۲۲۵
۱۲. خلاف،ج۱،ص۱۷۵
۱۳. الفقه علی المذاهب الاربعه،ج۱،ص۱۰
۱۴. الفقه علی المذاهب الاربعه،ج۱،ص۳
۱۵. الفقه علی المذاهب الاربعه،ج۱،ص۱۰
۱۶. ر.ک : توضیح المسائل مراجع، فضل نجاسات، نجاست سگ و خوک
۱۷. تحریرالوسیله مع تعالیق الشیخ الصانعی،المجلد الاول، ص۱۱۴،فصل فی النجاسات
۱۸. توضیح المسائل،یوسف صانعی،م۱۰۷
۱۹. فقه الصادق،ج۳،ص۲۸۱ . جواهرالکلام،ج۵،ص۳۶۶
۲۰. صدوق چنین فتوا می دهد : و من اصاب ثوبه کلب جاف و لم‏یکن بکلب صید فعلیه ان‏یرشّه بالماء و ان کان رطباً فعلیه ان‏یغسله و ان کان کلب صید و کان جافاً فلیس علیه شی‏ء و ان کان رطباً فعلیه ان‏یرشه بالماء . من لایحضره الفقیه،ج۱،ص۷۳
۲۱. تنقیح العروه،ج۳،ص۳۶
۲۲. وسائل الشیعه،ج۱،ص۲۲۷
۲۳. وسائل الشیعه،ج۱،ص۱۵۸
۲۴. وسائل الشیعه،ج۱،ص۲۲۶ . صحیح البخاری،ج۵،ص۲۱۴۶،ح۵۳۴۵
۲۵. توضیح المسائل،یوسف صانعی،احکام سگ شکاری : لَا تُصَلِّ فِی دَارٍ فِیهَا کَلْبٌ إِلَّا أَنْ یَکُونَ کَلْبَ صَیْدٍ(من لایحضره الفقیه،ج۱،ص۲۴۶)
۲۶. من لایحضره الفقیه،ج۱،ص۲۴۶
۲۷. المیزان،طباطبایی،ج۵،ص۲۰۹
۲۸. نمونه : روایت عذافر از امام جعفرصادق
۲۹. نمونه : محمد(ص) پیامبراسلام، خاکروبه های پشت درب را به شیطان تعبیر می کند : فإنه مأوی الشیاطین : علل الشرایع،ض۵۸۳
۳۰. تهذیب الاحکام،ج۱،ص۲۲۵ . عَنِ الْفَضْلِ أَبِی الْعَبَّاسِ، قَالَ : سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَنْ فَضْلِ الْهِرَّه وَ الشَّاه وَ الْبَقَرَه وَ الْإِبِلِ وَ الْحِمَارِ وَ الْخَیْلِ وَ الْبِغَالِ وَ الْوَحْشِ وَ السِّبَاعِ، فَلَمْ أَتْرُکْ شَیْئاً إِلَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ؛ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِهِ؛ حَتَّى انْتَهَیْتُ إِلَى الْکَلْبِ، فَقَالَ رِجْسٌ نِجْسٌ – فضلمی گوید از امام صادق از پس مانده حیوانات (گربه ، گوسفند، گاو، شتر،…) سوال کردم؛ و امام فرمود: اشکالی ندارد. تا اینکه از سگ سوال کردم؛ و امام فرمود: پلید و نجس است : وسائل الشیعه،ج۳،ص۴۱۳ . عَنْ مُعَاوِیَه بْنِ شُرَیْحٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ سُؤْرِ الْکَلْبِ یُشْرَبُ مِنْهُ أَوْ یُتَوَضَّأُ؟ قَالَ: لَا؛ قُلْتُ أَ لَیْسَ سَبُعٌ؟ قَالَ: لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ نَجَسٌ، لَا وَ اللَّهِ إِنَّهُ نَجَسٌ – ابن شریح، حکم نیم خورده سگ را از امام صادق پرسید که آیا مى توان از آن نوشید یا با آن وضو گرفت؟ حضرت فرمود: نه، راوى پرسید: آیا او یک درنده (مثل دیگر درندگان) نیست؟ فرمود: نه، به خدا سوگند، او نجس است. نه، به خدا سوگند، او نجس است : وسائل الشیعه،ج۳،ص۴۱۶
۳۱. تهذیب الاحکام،ج۱،ص۲۲۶
۳۲. کافی،ج۴،ص۲۶۱
۳۳. بحارالانوار،ج۶۲،ص۶۲
۳۴. بَابُ جَوَازِ قَتْلِ کِلَابِ الْهِرَاشِ
۳۵. الفقه علی المذاهب الاربعه،ج۱،ص۱۰
۳۶. الفقه علی المذاهب الاربعه،ج۱،ص۳
۳۷. الفقه علی المذاهب الاربعه،ج۱،ص۱۰
۳۸. الفقیه،ج۱،ص۷۳
۳۹. مختلف الشیعه،ج۱،ص۳۱۳
۴۰. وسائل الشیعه،ج۱۷،ص۱۱۸
۴۱. المیزان،ج۵،ص۳۶۰
۴۲. من لایحضره الفقیه،ج۱،ص۲۴۶
۴۳. ترجمه المیزان،موسوی همدانی،ج۵،ص۳۳۷
۴۴. بحارالانوار،ج۶۲،ص۵۳
۴۵. بحارالانوار،ج۶۲،ص۵۲

* (پژوهشگر حقوق، فقه، تاریخ)
Telegram.me/muosaviaghighi