دفاعی ضعیف و مضر/ نقدی بر «کورسویی از آگاهی»

زهرا اخوان صراف*:  دفاع‌های آقای موسوی عقیقی در نوشته “کورسویی ‌از آگاهی” از جناب ترکاشوند، درست نیست و وضع را بدترمی‌کند و به نفع ایشان نیست.نسبت به نقد و نقص‌هایی که پس از مناظره حجاب بر جناب ترکاشوند وارد شده یا در مناظره مشاهده شده‌است، خود ایشان می‌شود بگویند در جلسه شفاهی تمرکز یا حضور ذهن نداشته‌اند یا تمام مراد خود را بیان نکرده‌اند یا بدلیل آشنا نبودن با روش علمی، لغزیده‌اند. اما دفاع ضعیف یک نوشتار که با داشتن فرصت کافی و به شکل مکتوب و با ادعای آگاهی از روش فقهی و نقد آن، مرتکب خطاهای فاحش شده، کفه ایشان را سبک و اهل فن را از این تتبع- و نه تحقیق- بیش از پیش نومید می‌کند.

به دو مورد وجوب جهاد ابتدایی و وجوب حبس زنان توجه کنیم:

۱-      وجوب جهاد ابتدایی بعنوان ” حکمِ مطلقِ ثابت اسلامی برای همه زمان‌ها” واقعاً فتوای اکثریت فقهای قدیم و جدید که هیچ، حکم اقلیت آنها هم نیست.

فهم فتاوای فقها تضلع و خبرویت و مخصوصاً آگاهی از تاریخ تطور رأی فقهی و زمینه‌ها و اجواء تأثیرگذار بر آن را می‌طلبد و پس تتبع ناقص در آراء بدون داشتن صلاحیت‌های فوق، باعث کج‌خوانی و در نتیجه کجروی می‌شود.

•  عصرحضور، زمان اجرای حکم وجوب جهاد ابتدایی نیست، آنطور که ایشان نوشته است. حضور امام – از نظر اکثریت – قید حتمی این وجوب است. بلکه اساساً حسب متون قدما و آیات قرآن، این امام است که – دیگران باشند یا نباشند- در توفر شرایط باید به جهاد اقدام کند، نه بر عکس :

بنگرید به آیه ۸۴ از سوره نساء:

«فَقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللهِ لَا تُکَلَّفُ إِلَّا نَفْسَکَ وَحَرِّضْ الْمُؤْمِنِینَ عَسَى اللهُ أَنْ یَکُفَّ بَأْسَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَاللهُ أَشَدُّ بَأْساً وَأَشَدُّ تَنکِیلاً – ترجمه مجتبوی: پس در راه خدا کارزار کن، جز بر خودت مکلّف نیستى، و مؤمنان را [به پیکار] برانگیز، باشد که خدا زور و گزند آنان را که کافر شدند باز دارد، و خدا زورآورتر- نیرومندتر- و به کیفر سخت‏تر است.»

نیز به این سخن شیخ طوسی:

«و على الإمام أن یغزو بنفسه أو بسرایاه فی کل سنه دفعه حتى لا یتعطل الجهاد اللهم إلا أن یعلموا خوفا فیکثر‌ من ذلک، و کان الفرض فی عهد النبی صلى الله علیه و آله و سلم فی زمان دون زمان و مکان دون مکان»(المبسوط فی فقه الامامیه-۲:۳)

۲-      ادعای وجوب حبس زنان در خانه در فقه سنتی، واقعاً حرفی نگفتنی است. از مطالب موسوی عقیقی هم هیچ وجوبی در نمی‌آید:

– توصیه به مردان که توصیه است؛

– وجوب استیذان زنان هم که راهی برای پیشگیری از حبس زنان و بیرون رفتن ایشان می‌گشوده است!

 پس اصل ِ سربسته مطلب جناب ترکاشوند آبرومندتر بود.

•  بگذریم که اصلاً از هیچ جای فقه قدیم نمی‌شود چیزی استخراج کرد که جزما ًبتواند حکم زمان حاضر باشد. اصل این اندیشه که تصور شود که برای کوبیدن اندیشه‌های فقها می‌شود یک فتوای قدیم را گرفت و قبح آن را امروزه نشان داد، نشان از نفهمیدن فلسفه اجتهاد دارد.

•  حکم آن روز مربوط به شرایط آن روز بوده است، اگر درست هم استخراج شده بود با تطور شرایط به کار امروزه نمی‌‌آمد. به‌جای پا در کفش فقه قدما کردن بایست با دلیل برای استخراج حکم این زمان کوشید.
• این فتاوای قدیمی نیست که مزاحم اندیشه‌های جدید است. مزاحم، این دیدگاه است که :

“آرای قدیم می‌تواند همچنان معتبر باشد”.

• در این اشتباه، هم او که به فقه قدیم می‌چسبد و هم او که آن را مزاحم می‌بیند، هر دو مشترکند.

یکی فتوای قدیمی را معتبر می‌داند دومی فتوای قدیمی را مزاحم می‌بیند. به هر حال هر دو به فقه قدیم مشغولند. با این تفاوت که وضع طرف اول بهتر است چون چندان قائلی ندارد.

۳-   در نوشته مذکور بعنوان مچ‌گیری از فقیهان در “توجه گزینشی به روایات” و بعنوان روایتی در تقویت رَوایی کشف‌حجاب مشهور، از حدیثی سخن رفته است که حسب آن حضرت فاطمه س بعد از بیرون آمدن از احرام، لباس رنگی پوشیده و سرمه کشیده‌اند و حضرت علی ع- که بُدن پیامبر ص را از یمن می‌آورده است- هنگام بازگشت این را عمل نادرست شمرده اما ایشان فرموده پدرم مرا به این کار امر کرده‌است و امام علی ع برای کسب تکلیف نزد پیامبر ص رفته‌اند و نبی اکرم ص عمل فاطمه زهرا س را تصدیق فرموده‌اند.

حکایت آن حج این بوده است که در آن شرایط ویژه عمره در حج داخل شده و کسانی که هَدی با خود نداشته و نیز زنان امر شده‌اند که حج را به عمره بدل کنند و از احرام خارج شوند. پس پیامبر ص خود وظیفه فاطمه س و جمعی دیگر را چنین تعیین کرده و پس آن خروج از احرام نادرست نبوده است(صحیح ابن حبان-۲۵۶).

نویسنده پنداشته محل اشکال و نیز تأیید پیامبر، سرمه کشیدن و رنگی پوشیدن بوده است. حال آنکه اشکال در این بوده که فاطمه زهرا س پیش از اتمام عمل قربانی، از احرام خارج شده بوده و اصلاً از لباس رنگی و سرمه کشیدن بعنوان اماره خروج از احرام، سخن به میان آمده است. چون شرعاً مُحرم سفید می‌پوشد و سرمه نمی‌کشد.

پس نویسنده سه اشتباه مرتکب شده است:

۱- موضوع نگرانی، خروج از احرام پیش از اتمام قربانی بوده است نه لباس فاطمه زهرا س؛

۲- سرمه و رنگی پوشی برای خروج از احرام بوده است نه برای زیور و آرایش؛

۳- نه سرمه کشیدن خلاف شرع است و نه رنگی پوشیدن و پس حتی اگر در فهم اصل موضوع هم اشتباه نشده بود، از کتم و خفا بیرون آوردن این حدیث توسط  نویسنده چیزی بر لَه دیدگاه نویسنده یا علیه فقها، در بر نداشت.

 معلوم است که فقه فعلی پیش از بازبینی، با زنان مهربان نیست و حق آنها را نمی‌دهد و حتی در حدود و نیز یکطرفه بودن پوشش، بشدت نیازمند بازنگری است و حکمی عقلایی مناسب که از خصوصیات عصر نص تجرید شده و مختصات شرایط حاضر در آن لحاظ شده باشد، بدست نمی­دهد و حتی معلوم نیست پوشش مطلوب عصر نص را هم درست برداشت کرده‌باشد مخصوصاً که وظیفه واضحی در این راستا بر عهده مردان نمی‌گذارد و پس از این حیث تلاش‌های بازنگرانه جای تقدیر و استقبال دارد؛­ اما امثال این تتبعاتِ غیردقیق، راه را طولانی و زحمت را زیاد می‌کند و به وضوحی که بر هیچ بصیری پوشیده نیست هم مآلش رسیدن زنان به حقوق خود نیست. زنان در تمام دنیا خود به استیفای حقوق خود قیام کرده و اینجا هم راهی نیست جز اینکه زنان از عمیق‌ترین سطوح علمی تا سطحی‌ترین مراحل اجراییِ این موضوع، خود گلیم خویش را ببافند و ذات قیام به حقوق دیگری بدون شرکت خود او، توهین است چرا که زنان صغیر و محجور نیستند و در این راستا میان طرفین تفاوتی نیست و بویژه که شدت سستی و موهون بودن این قبیل ورودها به مسئله، بعید است بانوی متوجهی را خرسند سازد و پس نتایج این تحقیقات و مطالعات هرچه باشد، مطلوب و مقبول زنان نخواهد بود، گره‌ای از عرصه عمل نمی‌گشاید و روی دست تحقیق‌کنندگان خواهد ماند.

 *‌دکترای علوم قرآن و حدیث

در این ارتباط:

کورسویی از آگاهی / نقدی بر «حجاب های علمی نگری»