علمای ابرار یا امامان معصوم؟/نگاهی به دو قرائت از جایگاه امامت شیعی

چکیده سخن دکتر کدیور این بود که امامت مفهومی است که باید آن را در متن تاریخ مورد تحقیق قرار داد. وی معتقد است باور امروزی علمای شیعه نسبت به مسأله امامت با آنچه در قرون پیشین خصوصا در فاصله قرون سوم تا پنجم وجود داشته، متفاوت است؛ دورانی که به دوره حضور امامان بسیار نزدیک‌تر از زمان ما بود. آیت‌الله جوادی آملی بر خلاف شاگردشان محسن کدیور، از ناقدان نظریه «علمای ابرار» به شمار می‌روند.

***

نگاهی به دو قرائت از جایگاه امامت شیعی
علمای ابرار یا امامان معصوم؟

امامت یکی از باورهای اصلی شیعیان از صدر اسلام تا امروز بوده است. مسأله‌ای که اختلاف در آن باعث شد دو فرقه اصلی مسلمین یعنی شیعیان و اهل سنت به وجود آیند. اهل سنت، امامت را مسأله‌ای فرعی و فقهی می‌دیدند که انتخاب آن به عهده مردم است؛ اما شیعیان بر این باور بودند که امامت جایگاهی بسیار مهم است که مردم عادی از انتخاب آن ناتوانند. در این دیدگاه خداوند همان‌گونه که پیامبران را انتخاب می‌کند، باید امام را نیز برگزیند. بنابر این امامت را یک موضوع کلامی می‌دانسته‌اند.

البته علمای شیعه در جزئیات اصل امامت نیز اختلافاتی داشته‌اند. یکی از اختلافاتی که طی دهه گذشته مطرح و فراگیر شده، بحث درباره نوع نگاه برخی صحابه ائمه(ع) به آن حضرات بوده است. این بحث پس از انتشار ترجمه کتابی از حجه‌الاسلام والمسلمین دکتر سید حسین مدرسی طباطبایی با عنوان «مکتب در فرایند تکامل» شدت گرفت.

نظریه علمای ابرار

یکی از نظریات همسو با کتاب «مکتب در فرایند تکامل»، نظریه «ائمه شیعه به مثابه علمای ابرار» بوده که از سوی نویسندگانی همچون محسن کدیور طرح شده است. چکیده سخن دکتر کدیور این بود که امامت مفهومی است که باید آن را در متن تاریخ مورد تحقیق قرار داد. وی معتقد است باور امروزی علمای شیعه نسبت به مسأله امامت با آنچه در قرون پیشین خصوصا در فاصله قرون سوم تا پنجم وجود داشته، متفاوت است؛ دورانی که به دوره حضور امامان بسیار نزدیک‌تر از زمان ما بود. وی معتقد است در آن دوره ما شاهد دو قرائت مختلف از مسأله امامت بودیم؛ یکی قرائتی که از زمان امامان وجود داشت و قرائت رایج و شایع میان شیعیان؛ اما به تدریج و در دوره غیبت جای این دو قرائت تغییر کرد. دکتر کدیور می‌گوید:

«از اوایل قرن دوم، یک تلقی فرابشری از امامت پدیدار می‌شود. این تلقی اگرچه از سوی ائمه و علمای شیعه طرد می‌شود اما به صورت یک قرائت مرجوح و یک دیدگاه مطرود به حیات خود ادامه می‌دهد. در دوران غیبت ائمه، فعالیت معتقدان این تلقی افزایش می‌یابد به نحوی که با تلقی غالب که قرائتی بشری از امامت است وارد چالش جدی می‌شود. در قرون سوم و چهارم، این قرائت فرابشری که کوفه را پایگاه خود قرار داده، اگرچه از سوی جریان غالب ـ که در قم مستقر است ـ به عقب رانده می‌شود، اما در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم با بازسازی عقلی تلقی فرابشری از امامت در بغداد، رویکرد بشری از امامت به حضیض رفته تا آنجا که از نیمه قرن پنجم، تلقی فرابشری از امامت به اندیشه اصلی تشیع تبدیل و آن رویکرد بشری عملاً حذف می‌شود».

کدیور اشاره می‌کند که اگر چه از منابع موجود در دوره مورد بحث وی اثر مستقلی به دست ما نرسیده است، اما آثار نزاع فکری-اعتقادی دو مکتب کوفه و قم در لابه‌لای آثار رقبای فکری و آثار رجالی، کلامی و فقهی آن دوره یافت می‌شود.

محسن کدیور می‌گوید نزاعی که در این دوره میان اصولیان و متکلمان با اهل حدیث و اخباریان وجود داشت وجه مغفولی دارد که در حقیقت چگونگی تلقّی از امامت است. با توجه به اینکه در این دوره بیشتر کتب، رویکردی روایی داشتند هر دو گروه با دو رویکرد متفاوت به نقل احادیث منقول می‌پرداختند. گروهی احادیث در فضائل فرابشری را نقل نموده و گروه دیگر به نقد وثاقت و صحت آن احادیث روی آوردند. اما در دوره‌های بعد، تدریجا قرائتی که معیار و متن شد و بیشتر از سوی علمای مدرسه بغداد تدوین شده بود، جای خود را به جریان غلوّ آمیز داد و آنچه که زمانی غلوّ و تفویض شمرده می‌شود، متن مذهب گشت.

دکتر کدیور تحقیق خود  را بر یک مدّعای کاملا جزئی متمرکز می‌دهد: «قرائتی بشری از امامت در قرون نخستین وجود داشته است که حداقل دو قرن، اندیشه شیعی را نمایندگی می‌کرده است.»

دکتر کدیور در نوشته خود به سه شاهد برای اثبات فرضیه‌اش تمسک می‌کند. نقل قول از سه عالم رجالی، اصولی و فقهی که در قرون چهاردهم، دوازدهم و دهم زیسته‌اند.

شاهد اول: مرحوم مامقانی در مقدمه «تنقیح المقال فی معرفه علم‌الرجال»  در بحثی پیرامون غلوّ به این نتیجه می‌رسد که اتّهام غلو که در مورد بسیاری از روات مطرح شده است، قابل قبول نیست. زیرا بسیاری از ضروریات مذهب در عهد سابق، غلوّ تلقی می‌شده است.[۱] تحولی که مامقانی از آن سخن می‌گوید مربوط به پیش از قرن پنجم و پس از آن بوده است. کدیور با دقت در این عبارت به این نتیجه می‌رسد که برخی از مسائلی که ضروری مذهب شمرده می‌شوند، نه ذاتی مذهب، بلکه برساخته ذهن عالمان است. و اگر غیر از این بود تحوّل بی‌معنا بود.

شاهد دوم: وحید بهبهانی نیز در کتاب «الفوائد الرجالیه» و «التعلیقه علی منهج المقال» به همین نکته اشاره می‌کند.[۲] گزارش وحید بهبهانی حاوی محورهای اختلافی میان علمای مدرسه بغداد و قم نیز هست و بدان اشاره می‌کند. این اختلافات عبارتند از: امکان صدور سهو، تفویض امور به ائمه، معجزات، امور خلاف عادت، شان و مرتبه‌ ائمه، منزه بودن ایشان از بسیاری نواقص، علم غیب، قدرت ائمه. فصل مشترک تمامی محورهای یاد شده شؤون فرابشری ائمه است.

شاهد سوم: شهید ثانی در رساله «حقائق الایمان» به این نکته تصریح می‌کند که بسیاری از روات شیعه و شیعیان معاصر ائمه به عصمت ائمه اعتقاد نداشتند و ایشان را علمای ابرار می‌دانسته‌اند و نه بیشتر. البته شهید تأکید می‌کند که عدم اعتقاد به این مسأله به واسطه مخفی ماندن این مطلب بر ایشان است.[۳]

کدیور سپس به این نتیجه می‌رسد که در باب امامت امامان شیعه دو نظریه متفاوت وجود داشته است: نظریه اول که نظریه غالب در میان شیعیات اواخر قرن چهارم و کم و بیش تا نیمه قرن پنجم بوده است، «نظریه علمای ابرار» است. بر اساس این نظریه ائمه به هیچ وجه با پیامبر قابل قیاس نیستند و اگرچه بسیار پاک هستند اما عصمت نیز مقامی است که اختصاص به پیامبر دارد. علاوه بر این، علم امام نیز اکتسابی است. کدیور در بخش دوم مقاله‌اش برخی علمایی را که به این نظریه باور داشتند بر می‌شمرد؛ بزرگانی همچون ابن جنید اسکافی، ابن غضائری و ابن قبه رازی.

در مقابل، نظریه دوم که نظریه «امامان معصوم» است و اگر چه از زمان حضور ائمه پیروانی داشته اما از اوایل قرن پنجم تا امروز رویکرد غالب شیعه بوده است. آن‌گونه که کدیور می‌گوید:

«بر اساس این نظریه تفاوت ائمه با علمای دین تفاوتی ذاتی است. ائمه از سرشتی دیگر آفریده شده‌اند و در صفات و فضائل همانند پیامبرند، با یک تفاوت که به پیامبر(ص) وحی رسالی نازل می‌شود، اما ائمه از چنین موهبتی برخوردار نیستند. هرچند ائمه هم مُلهَم و محدَّث هستند (یعنی دارای ارتباط اختصاصی معنوی با خداوند می‌باشند). اصولا ممکن نیست پیامبر(ص) مسلمانان را به تبعیت شرعی از ائمه اهل بیت فرا بخواند بدون اینکه در ایشان فضایل ذاتی وجود نداشته باشد».

حقیقت هم‌ترازی قرآن و عترت

آیت‌الله جوادی آملی بر خلاف شاگردشان محسن کدیور، از ناقدان نظریه «علمای ابرار» به شمار می‌روند. ایشان با اشاره به تکامل و توسعه علوم، نمونه‌های مختلفی مثال می‌زنند و اشاره می‌کنند که چنین نقض و ابرام‌هایی درباره علم ائمه(ع) تنها محدود به سه موردی که دکتر کدیور بدان اشاره می‌کند نیست و اساسا این گونه اختلافات در مورد مسائل کلان مذهب، بین علمای طراز اول امری طبیعی است؛ چرا که باب اختلاف فهم در باب علوم نقلی بسته نبوده و نیست. آیت‌الله جوادی می‌گویند:

«اگر مروری به تاریخ فقه و کلام و تفسیر داشته باشیم در می‌یابیم که میان بزرگان هر یک از این شاخه‌ها علی‌رغم تمرکز و سابقه طولانی انس و الفت ایشان با متون روایی و کلام وحیانی چه اندازه اختلاف نظر و تنوع و تکثّر ادراک از کتاب و سنّت وجود دارد.»[۴]

 همانطور که ابن سینا در الهیات شفا می‌گوید: فلسفه که از عهد کهن پدید آمد، در آن اوائل خیلى پخته نبود، خام بود. با گذشت زمان و آمدن مردان بزرگ پخته شد. این اختصاصى به فلسفه ندارد که ایشان در الهیّات شفا فرمودند؛ غالب علوم همین طور است. و در علم فقه نیز مسأله به همین صورت است و فقه در دوره شیخ صدوق یا شیخ مفید به صورت خلاصه بود و در اثر سال‌ها تلاش فقها به دوره ۴۰ جلدی فقه جواهر رسید. [۵]

طبعا در تکامل یک علم ممکن است نقض و ابرام‌های بسیاری در مسائل کلان اتفاق بیافتد. از جمله ایشان به اختلتف بین شیخ صدوق و شیخ مفید مثال می‌زند و به این نکته اشاره می‌کند که شیخ مفید در کتاب «تصحیح الاعتقاد»، بسیاری از مسائلی را که شیخ صدوق در کتاب «اعتقادات» خود به عنوان باورهای شیعه مطرح کرده بود به نقد کشیده و مخدوش می‌داند. این در حالی است که هر دو شیخ، روشی روایی داشتند. یا در نمونه‌ای دیگر میان دو فقیه سرشناس و معاصر شیعه یعنی شیخ انصاری و صاحب جواهر در مسأله علم امام معصوم(ع) شاهد اختلاف هستیم. اختلافی که باز هم به برداشت و تفاوت فهم این دو فقیه بزرگ از روایات مستند است. آیت‌الله جوادی این اختلاف را اینگونه روایت می‌کنند:

«صاحب جواهر در جلد اول جواهر در مسأله مقدار کر، این نکته را طرح می‌کند که مقداری که در روایت برای کر به حسب وزن ذکر شده، با مقداری که در آنها به حسب مساحت ذکر شده تناسب ندارد و این دو مقدار به یک اندازه نبوده و این دو گونه معیار مذکور در روایات با هم هماهنگ نیستند. در صفحه ۱۸۲ مطلب و راه حلی ارائه می‌دهند که در واقع خدشه‌ای به علم امام است … شیخ انصاری در مقابل در نهایت ادب، پس از ذکر کلام صاحب جوار می‌گوید: این جواب در واقع هم خدشه به امامت امام است و هم لطمه به مقام الوهیت و ساحت حضرت حق.»[۶]

البته آن‌گونه که ایشان روایت می‌کنند، صاحب جواهر در جلد سیزده جواهرالکلام تحت تأثیر مطالب مرحوم کاشف‌الغطاء نظر خود را نسبت به مسأله علم امام تغییر می‌دهد.

هم‌تایى اوصاف عترت (ع) با اوصاف قرآن

آیت‌الله جوادی آملی با دقت در حدیث ثقلین که هر دو فرقه شیعه و سنی آن را نقل کرده‌اند به این نتیجه می‌رسد که  لازمه همتایی قرآن و عترت آن است که تمام صفاتی را که قرآن دارد می‌توانیم برای ائمه(ع) نیز در نظر بگیریم. مثلا همان‌گونه که قرآن از خطا مصون است و خدا آن را حفظ خواهد کرد، به همین صورت امامان شیعه که همراه قرآن معرفی شده‌اند نیز باید معصوم و عالم به غیب باشند. چون انسان اگر محتمل‌الخطا باشد، دیگر معنا ندارد که عِدل و هم‌وزن قرآن کریم معرفی شود. البته برای عصمت امامان دلایل دیگری نیز اقامه شده است؛ از جمله آیات تطهیر و امامت.

آیت‌الله‌العظمی جوادی آملی عصمت را در دو قسمت عصمت علمی و عملی برای امام لازم می‌داند. عصمت علمی از خطا و سهو نسیان که ملکه علمی تامّ است که در ظلّ پیوند با علم الهی از آسیب‌ها مصون می‌ماند و عصمت عملی از خطاها که ملکه عملی کاملی است که در پرتو پیوند با حکمت ازلی از هر آفت و افتی محفوظ است.[۷]

همان‌طور که اشاره شد، ایشان دلایل مختلفی بر لزوم عصمت امامان مطرح می‌کند. از جمله ایشان به آیه ۱۲۴ سوره بقره تمسک می‌کند. آیت‌الله توضیح می‌دهد که امامت چه معنای مُلکی و چه به معنای ملکوتی باشد، مصداقی از عهد خدا است و اصل جامع و کلّی درباره عهد الهی این است که به هیچ وجه به ظالم نمی‌رسد:

«هر چند از امامت حضرت ابراهیم معنای ملکوتی آن استظهار شد، لیکن عمومیت عهد خدا و اینکه هرگز عهد خدا، اعم از ملکی و ملکوتی به ظالم نمی‌رسد، سند معتبری است که می‌توان برای عصمت امام به آن استناد کرد.»[۸]

این‌گونه است که عصمت امام مهم‌ترین ضامن برای اجرای احکام الهی است.[۹]

نکته‌دیگری که ایشان بر آن تکیه می‌کنند آن است که اگر امامان، فقط علمای ابرار بودند سخن‌شان فقط برای عوام و مقلّدانشان حجّت بود و نه بر علما. همان‌طور که قول شیخ مفید برای سید مرتضی حجت نیست و هر کدام باید به اجتهاد خودشان تمسّک کنند ولی در مقابل مقلّدانشان هر دو حجتند.

همچنین طبق برداشت ایشان از حدیث ثقلین، همان‌طور که قرآن کریم معجزه است، امام نیز معجزه الهی است. اگر در قرآن نیز اشاره شده است که اگر جنّ و انس به کمک همدیگر بیایند نمی‌توانند یک سوره مانند سوره‌های قرآن بیاورند؛ به همین صورت در مورد مقام امامت نیز چنین است و اگر جنّ و انس تلاش کنند تا کسی را به مقام امامت برسانند، توان آن را نخواهند داشت. چون امامت مقامی نیست که با کمالاتی که انسان کسب می‌کند بتوان به آن رسید و همان‌طور که خداوند درمورد نبوّت فرموده است: «الله أعلم حیث یجعل رسالته»، در مورد امام نیز همین‌گونه است و امام با عنایت مستقیم و ویژه الهی به این درجه می‌رسد.

از همین روست که وقتی بی‌توجهی به قرآن موجب ضلالت می‌شود، بی‌توجهی به امامان نیز موجب گمراهی خواهد شد؛ بلکه به موجب حدیث مذکور این دو باید در کنار هم باشند. و از همین روست که پذیرش ولایت ائمه(ع) شرط پذیرش تمام عبادات تلقی شده است. آیت‌الله جوادی می‌گویند:

«اعلام جدایی‌ناپذیری ثقلین، خبری غیبی است که لازمه صدق و صحّت آن، بقای امام معصوم تا قیامت، عصمت امام، علم امام به معارف و حقایق قرآنی و همچنین اشتمال قرآن بر احکام و معارف ضروری و سودمند برای بشر و نیز مصونیت قرآن از گزند تحریف است».[۱۰]