دین و آزادی (۲۳): آیات مکتوب و روایات مجعول

ابوالفضل ارجمند: اگر پیامبر غیر از آیات قرآن رهنمودهای دینی دیگری داشت که مانند قرآن برای هدایت مؤمنان لازم بود و بدون آن مؤمنان گمراه می‌شدند، لازم بود که آن رهنمودها را هم پابه‌پای قرآن و با همان دقت و حساسیت مکتوب کند. همه‌ی مؤمنان هم بایستی از آغاز بعثت با این دو کتاب مزدوج که یکی قرآن و دیگری…

ابوالفضل ارجمند: اگر پیامبر غیر از آیات قرآن رهنمودهای دینی دیگری داشت که مانند قرآن برای هدایت مؤمنان لازم بود و بدون آن مؤمنان گمراه می‌شدند، لازم بود که آن رهنمودها را هم پابه‌پای قرآن و با همان دقت و حساسیت مکتوب کند. همه‌ی مؤمنان هم بایستی از آغاز بعثت با این دو کتاب مزدوج که یکی قرآن و دیگری «سنت» نام داشت آشنا می‌شدند. چنین اتفاقی نیفتاده است و پیامبر به مردم تنها یک کتاب ابلاغ کرده است، نه دو کتاب.

 

 

****

دین و آزادی (۲۳): آیات مکتوب و روایات مجعول

| ابوالفضل ارجمند |

 در آیه‌ی ۲۸۲ سوره‌ی بقره که طولانیترین آیه‌ی قرآن است، با ذکر جزئیات بسیار توضیح داده شده است که وقتی مؤمنان به یکدیگر قرض می‌دهند، باید آن را مکتوب کنند و شاهدانی هم داشته باشند. تنها در همین یک آیه، نُه بار به «کتابت» و استفاده از «کاتب» در ثبت اسناد سفارش شده است.
اگر کتابتِ اسناد مالی که موضوعی شخصی است تا این اندازه مهم است، کتابت اسناد دینی که سرنوشت مؤمنان به آن وابسته است اهمیتی صدچندان دارد. عدم وجود اسناد مکتوب، به ادعاهای دروغ و اختلافات بزرگ منجر می‌شود. پیامبری که مؤمنان را با این دقت و حساسیت به کتابت اسناد مالی فرا خوانده است، خود نیز باید در کتابت اسناد دینی پیشقدم و کوشا بوده باشد.

در تورات بیان شده است که خدا ده فرمان را بر دو لوح سنگی نوشت و موسی این دو لوح را در صندوق عهد قرار داد. (خروج ۲۵: ۱۶(. ده فرمان مانند اسناد مهم و باارزشی بودند که امروزه در گاوصندوق نگهداری می‌شوند. اگر ابلاغ شفاهی احکام کفایت می‌کرد، نیازی به نگارش آنها بر الواح سنگی و نگهداری در صندوق عهد نبود. لزوم کتابت اسناد مهم و اتخاذ تدابیری برای حفظ و حراست آنها از هزاران سال پیش برای بشر روشن بوده است و البته جعل اسناد هم به موازات آن رواج داشته است.

محتوای قرآن و وابستگی بسیاری از مطالب آن به حوادث سالهای دعوت پیامبر از قبل تا بعد از هجرت نشان می‌دهد که آیات قرآن به تدریج بر پیامبر نازل شده است و نمی‌توانسته است از ابتدای بعثت به صورت کتابی کامل در اختیار مردم قرار بگیرد، به خصوص اگر در نظر بگیریم که قرآن ماهیتی دیالوگی دارد و سخنان و پرسشهای مردم از پیامبر هم در آن درج شده است. عقیده‌ی رایج این است که قرآن ابتدا قطعاتی جداگانه بوده است و سپس به هم متصل شده است. گفته می‌شود که اولین نسخه‌های قرآن را نویسندگانی معروف به «کاتبان وحی» با املای پیامبر مکتوب ‌کرده‌اند.

اما آیا پیامبر و مؤمنان به همان روشی که آیات قرآن را ثبت و ضبط می‌کردند، به موازات آیات، رهنمودهایی به نام «روایات» را هم در کتابی جداگانه ثبت می‌کردند؟ آیا در کنار کاتبان وحی، «کاتبان روایت» هم فعال بوده‌اند؟ چرا در روایات همواره با چند واسطه گفته می‌شود که «شنیدیم که پیامبر چنین گفت»؟ آیا با توجه به تعالیم قرآن، نقل روایات شفاهی از پیامبر بدون وجود سند مکتوبی که به تأیید پیامبر رسیده باشد پذیرفتنی است؟

اگر پیامبر غیر از آیات قرآن رهنمودهای دینی دیگری داشت که مانند قرآن برای هدایت مؤمنان لازم بود و بدون آن مؤمنان گمراه می‌شدند، لازم بود که آن رهنمودها را هم پابه‌پای قرآن و با همان دقت و حساسیت مکتوب کند. همه‌ی مؤمنان هم بایستی از آغاز بعثت با این دو کتاب مزدوج که یکی قرآن و دیگری «سنت» نام داشت آشنا می‌شدند. چنین اتفاقی نیفتاده است و پیامبر به مردم تنها یک کتاب ابلاغ کرده است، نه دو کتاب.

در روایات می‌بینیم که از اهل خانه‌ی پیامبر گرفته تا مردم کوچه و بازار با چند واسطه ادعا می‌کنند که شنیده‌اند پیامبر چیزی گفته است یا کاری کرده است. آنچه راویان از پیامبر نقل می‌کنند، به فرض صحت، سخنانی نیست که بتواند به عنوان مرجعی موازی با قرآن به آنها استناد شود، چرا که در این صورت بر پیامبر لازم بود که آنها را هم درست مانند قرآن مکتوب کند یا کاتبانی را به کتابت آنها بگمارد. پیامبری که برای کتابت اسناد مالی آن همه به مؤمنان سفارش کرده است، نمی‌تواند خود در کتابت اسناد دینی کوتاهی کرده باشد و آن را به روایات متناقض و پراکنده‌ی راویانِ چند قرن بعد سپرده باشد.

از پیامبر که بگذریم می‌بینیم که از امامان شیعه هم کتاب مرجعی در دست نیست. کتب اربعه‌ی شیعه و دیگر کتابهای مرجع حدیث را نویسندگانی از قرن سوم و چهارم هجری به بعد نوشته‌اند. اگر پیامبر و امامان خودشان کتابی نوشته بودند، در کتاب خودشان سخنانشان را با عبارت «قال رسول الله» و «قال الصادق» و «قال الباقر» همراه نمی‌کردند. کسی که کتابی می‌نویسد، جلو هر جمله از کتابش «قال الکاتب» نمی‌آورد.

چرا راویان می‌توانسته‌اند دست به قلم ببرند و کتابهایی ماندگار به نام خود بنویسند و شنیده‌های منسوب به امامان شیعه را پس از چند قرن مکتوب کنند، اما امامان شیعه خود نمی‌توانسته‌اند رهنمودهای خود را مکتوب کنند و تألیفاتی به نام خود داشته باشند؟ از پیامبر و امامان در دینی که این همه به کتاب و قلم اهمیت داده است، عملا کتاب مرجعی غیر از قرآن به جا نمانده است و روایات منسوب به آنان صدها سال پس از آنان به کتاب تبدیل شده است. نقل روایات از پیامبر و امامان همواره شفاهی است.

از دو سه قرن بعد از مرگ پیامبر، راویان احساس تکلیف کرده‌اند و از میان هزاران روایت که خود دروغ بودن آنها را تأیید کرده‌اند، درصدی را به سلیقه‌ی خودشان غربال کرده‌اند و گفته‌اند این روایات از نظرشان صحیح است. یکی از این کتابها «صحیح بخاری» است که بعد از غربالگری بزرگ بخاری، باز هم معلوم نیست چقدر صحیح است. گویا پیامبری که آن گونه در قرآن بر کتابت اسناد تأکید کرده است، خود نمی‌توانسته است یا فراموش کرده است که روایاتی را که برای هدایت امتش ارزش حیاتی داشته است مانند قرآن مکتوب کند و به امثال بخاری و کلینی وکالت داده است که این زحمت را نه در زمان خودش بلکه چند قرن بعد متقبل شوند. راویان اگر نگران حفظ دین بودند بهتر بود ابتدا به تحلیل این پدیده می‌پرداختند که چرا صدها هزار دروغ ساخته شده و به پیامبر نسبت داده شده است، نه اینکه بگویند از میان این کوه دروغ، چند هزار روایت به نظرشان صحیح می‌آید.

«روایت» کلمه‌ای غیرقرآنی است. بر خلاف «کتابت» که از واژه‌های کلیدی قرآن است و مشتقات آن صدها بار در قرآن آمده است، حتی یک بار هم به روایت اشاره نشده است. وقتی پیامبر به مؤمنان کتاب داده است، دلیلی ندارد که نیمی دیگر از تعلیماتش را به نام «سنت» به روایات شفاهی راویان موکول کرده باشد. اگر نیازی نبوده است سنت مکتوب شود، به همان دلیل هم نیازی نبوده است که قرآن مکتوب شود، و اگر قرآن مکتوب شده است، به همان دلیل هم سنت باید مکتوب می‌شده است.

انتساب روایات به پیامبری که آن همه در قرآن بر اهمیت کتاب و قلم تأکید کرده است، یعنی انتساب مجعولات، و «راوی» نامی دیگر برای جاعل است. سخن راوی که با چند واسطه به پیامبر منسوب می‌شود، حتی به فرض صحت، ارزش استناد ندارد چون اگر قرار بود مانند قرآن به آنها استناد شود، بایستی مانند قرآن با نظارت پیامبر در کتابی موازی با قرآن به نام «سنت» ثبت و ضبط می‌شد. بزرگترین منشأ اختلاف اهل قرآن و تبدیل آنان به فرقه‌های سرگردان و متخاصم کنونی، منقولات راویانی است که قرنها پس از پیامبر به نقل روایات و شایعات و مجعولات پرداخته‌اند. پیامبر و مؤمنان برای ثبت اسناد «کاتب» و «شاهد» می‌گرفتند، نه «راوی».

اگر وصیتی مکتوب و موثق از متوفی به جا مانده باشد، کسانی که می‌خواهند صادقانه به وصیت عمل کنند، به همان متن مکتوبی که خود متوفی یا کاتبش با نظارت و تأیید خودش نوشته است مراجعه می‌کنند. کسانی هم که در قلوبشان مرض دارند، چند برگ وصیت جعلی را بر اساس احتمالات و شایعات به وصیتنامه‌ی متوفی اضافه می‌کنند. اینان آنچه را که برای تحریفِ وصیتنامه نیاز دارند در اصل وصیتنامه نمی‌بینند و ناچارند اسناد مجعولی را به وصیت الحاق کنند.

***

وقتی از قرآن سخن می‌گوییم، به متنی دقیق و معین اشاره می‌کنیم: کتابی معلوم که نمی‌توان جمله‌ای و حتی کلمه‌ای از آن را کم و زیاد کرد. وقتی از روایات سخن می‌گوییم، معلوم نیست به چه متنی اشاره می‌کنیم: مجموعه‌ای گسترده و نامعین از صدها جلد کتاب که همچنان بر تعداد آنها اضافه می‌شود. بعضی از متون روایی مانند مفاتیح الجنان و بحارالانوار در چند قرن اخیر تألیف شده است.

معتقدان به روایات، آنها را به دو دسته‌ی کلی تقسیم می‌کنند: روایات معتبر و روایات نامعتبر. در تعیین اعتبار روایات، سلیقه‌ها فرق می‌کند. بسیار می‌بینیم که حتی در یک مذهب واحد، کسی روایتی را معتبر می‌داند و در استدلال خود به آن تکیه می‌کند و کسی دیگر آن روایت را نامعتبر می‌داند و استناد به آن را باطل. اختلاف بر سر روایات معتبر از مذهبی به مذهبی دیگر بیشتر می‌شود، اما در یک مذهب واحد هم بر سر آنها اختلاف است. قرآن این گونه نیست و نمی‌توان آیاتش را به دو دسته‌ی معتبر و نامعتبر تقسیم کرد.

به کسانی که گمان می‌کنند بعضی از روایات معتبرند، پیشنهاد می‌شود که روایات معتبر را یک بار برای همیشه از روایات نامعتبر جدا کنند و آنها را مانند قرآن در کتاب مشخصی جمع‌آوری کنند تا همان گونه که قرآن متنی مشخص دارد، روایات معتبر هم متنی مشخص داشته باشند. امثال بخاری و کلینی همین خیال واهی را در سر داشته‌اند.
روایات در اصطلاح متخصصان مذهبی «ظنی الصدور» هستند، یعنی صدور آنها از پیشوایان دینی قطعی نیست. در حقیقت وقتی کسی سخنی را از پیامبر نقل می‌کند، عملا یعنی شاید پیامبر آن سخن را گفته باشد و شاید هم نگفته باشد. اگر این گونه باشد، شما می‌توانید هر سخنی را به پیامبر نسبت دهید، با این تبصره که شاید پیامبر آن را گفته باشد و شاید نگفته باشد! به این ترتیب راه انتساب هر سخنی به پیامبر باز می‌شود بدون اینکه حتی راوی یا جاعل احساس کند به پیامبر دروغ بسته است.

ذکر این نکته ضروری است که اصالت انتساب سخن به یک شخص غیر از اعتبار آن سخن است. سخن حتی اگر به خودِ خدا هم منسوب شود ممکن است در همه‌ی زمانها و مکانها صدق نکند، چنانکه بعضی از احکام الهی از پیامبری به پیامبری دیگر و از قومی به قومی دیگر تغییر کرده است. اگر خدا در قوم بنی‌اسرائیل حکمی صادر کرده است، معلوم نیست که آن حکم را بتوان در قوم «بنی‌اسماعیل» هم جاری کرد، چنانکه در قرآن بیان شده است که به جزای ظلم یهود، بعضی از حلالها بر آنان حرام شد (نساء، ۱۶۰). از کجا معلوم است که بعضی از احکام قرآن این گونه نباشد؟

اگر خدا زمانی در قوم عرب حکمی داده است، حتی اگر بدانیم که اصالت آن حکم قطعی است، نمی‌توانیم نتیجه بگیریم که آن حکم برای قوم عجم در زمانی دیگر هم صدق کند. اگر فرض کنیم اصالت انتساب روایات به پیشوایان دینی ثابت شود، تضمینی نیست که این روایات در زمان و مکانی دیگر معتبر باشد. به عبارت دیگر، بیش از آنکه توجه به «من قال» مهم باشد، توجه به «ما قال» مهم است. راویان از نام پیشوایان دینی برای فریب کسانی که «من قال» برایشان مهم است بهره می‌برند.

ممکن است کسی ثابت کند که سخنی از بودا یا کنفوسیوس است، اما اثبات این اصالت مانند اثبات اصالت یک اثر عتیقه است که ارزش تاریخی و باستانشناسی دارد. حتی اطمینان کامل به اصالت قرآن و تورات و انجیل هم به این معنی نیست که هرچه این کتابها به مخاطبانشان گفته‌اند در همه‌ی زمانها و مکانها معتبر است. مرجع نهایی هدایت انسان، عقل و فطرتی است که خدا در اختیار همه‌ی افراد بشر در اقصی نقاط جهان قرار داده است. خدا از طریق عقل با همه‌ی مردم جهان از هر زبان و فرهنگی سخن می‌گوید، درست همان گونه که از طریق غریزه با جانوران سخن می‌گوید. وقتی عقل نباشد، تورات و انجیل و قرآن هم باری بر دوش خران می‌شود.

***

پیروان روایات مکررا بیان می‌کنند که «همه‌ی آنچه در دین لازم است در قرآن نیامده است» تا جایی برای روایات باز کنند. شواهد متعدد قرآنی نشان می‌دهد که موضوع برعکس است، یعنی در قرآن بسیار بیشتر از آنچه لازم بوده است بیان شده است. یکی از این شواهد روشن، تکرار مطالب در قرآن است. بسیاری از آیات و عبارات در قرآن تکرار شده است. اگر مطالب تکراری قرآن را تنها یک بار بیان کنیم، حجم قرآن کوچکتر می‌شود. چرا باید بعضی از آیات و مطالب در قرآن بارها تکرار شود، اما آنچه از نظر پیروان روایات جزء دین است و اهمیت بسیار دارد، در قرآن انعکاسی نداشته باشد؟

در قرآن حتی به نحوه‌ی دراز کشیدن سگ اصحاب کهف در غار اشاره شده است: وکلبهم باسط ذراعیه بالوصید. به اینکه پیراهن یوسف از کدام طرف پاره شد اشاره شده است: وقدت قمیصه من دبر. به اینکه مریم هنگام زایمان به کدام سمت رفت اشاره شده است: إذ انتبذت من أهلها مکانا شرقیا. به اینکه موسی در دعوا با هارون کجای بدنش را گرفت اشاره شده است: قال یابن أم لا تأخذ بلحیتی ولا برأسی! بیان این جزئیات کم‌اهمیت بر خلاف دیدگاه کسانی است که مدعی هستند در قرآن تنها به کلیات اشاره شده است.
بخشهایی از متن قرآن جنبه‌ی ادبی و هنری دارد و دانستن یا ندانستن آن باعث هدایت یا گمراهی کسی نمی‌شود:
-والعادیات ضبحا، فالموریات قدحا، فالمغیرات صبحا، …
-والفجر، ولیال عشر، والشفع والوتر، …
-والشمس وضحیها، والقمر إذا تلیها، والنهار إذا جلیها، …
چرا باید کثیری از این گونه عبارات در قرآن بیاید، اما روایاتی که برای فرقه‌های مذهبی بسیار مهم است انعکاسی در قرآن نداشته باشد؟ منظور جاعلاِ ن از اینکه «همه‌ی آنچه در دین لازم است در قرآن بیان نشده است»، در حقیقت این است که آنچه برای تحریف دین و فرقه‌سازی لازم دارند در قرآن نیامده است.

***

مرتضی مطهری در مجموعه‌ای از سخنرانی که در کتاب «حماسه‌ی حسینی» جمع‌آوری شده است، به بخشی از تحریفات عاشورا اشاره کرده است. بررسی این حجم بزرگ از تحریفات نشان می‌دهد که چرا و چگونه انبوهی از روایات دروغ ساخته ‌می‌شود و به دین و پیشوایان دینی نسبت داده می‌شود، دروغهایی که تولید آنها همچنان در زمان ما هم ادامه دارد.

ادعای کسب ثواب برای عزاداری که تقلیدی از آیینهای ابداعی مسیحیان است و در تعالیم قرآن و هیچیک از پیامبران سابقه ندارد، منشأ تولید داستانهای دروغ بسیاری شده است. مطهری از شخصی به نام ملاحسین کاشفی نام می‌برد و او را مردی بسیار عالم می‌نامد و در عین حال می‌گوید او کتاب «روضه الشهدا» را نوشته است که مملو از دروغ است: «به همه دروغ بسته است، حتی به ابن زیاد و عمر سعد» (حماسه‌ی حسینی، چاپ ۲۵، ج ۱، ص ۱۲۷).

نام کتابِ «روضه الشهدا» ریشه‌ی اصطلاح «روضه‌خوانی» در زبان فارسی است، چون روضه‌خوانان از روی این کتاب روضه می‌خوانده‌اند. پانصد سال پیش یک نفر روضه‌نویسی کرده است و از آن زمان تا کنون هزاران نفر بر اساس کتاب او بر منابر روضه‌خوانی کرده‌اند و میلیونها نفر با شنیدن این روضه‌‌ها گریه کرده‌اند و بر سر و سینه زده‌اند.
مطهری همچنین از ملاآقای دربندی نام می‌برد و او را مرد خوب و مخلصی معرفی می‌کند که فقه و اصول را هم خوب می‌دانسته است، اما حادثه‌ی کربلا را به کلی تحریف کرده است. کتاب دربندی «اسرار الشهاده» نام دارد. مطهری سخنان راست این کتاب را در برابر سخنان دروغ آن به چند دانه گندم در انبار کاه تشبیه کرده است (صص ۱۲۷ و ۱۲۸).

دروغ بستن به پیامبر و امامان لزوما از سوی دشمنان و مغرضان نبوده است. چه بسا دوستان نادانشان که دروغهای بزرگ بسیاری به آنان بسته‌‌اند و دشمنان را از دروغگویی بی‌نیاز کرده‌اند. ممکن است آدم خوب و عالمی باشیم و بخواهیم از سر دلسوزی یا مصلحتی که خود تشخیص می‌دهیم، به دین و پیشوایان دینی دروغ ببندیم! دروغگویان گاهی برای حفظ دین ناچار می‌شوند دین را تحریف کنند!
طبعا کسانی که مطهری آنان را دروغگو می‌خواند خودشان معتقد نیستند که دروغگو هستند و سخنان مطهری را توهین به خود می‌دانند. کثیری از مردم هم پای منبر این راویان دروغگو که «انسانهای خوب و عالمی هستند» تعلیم می‌بینند. مطهری گفته است که کتاب اسرار الشهاده را به سختی تهیه کرده است، چون در میان اهل منبر بسیار مشتری داشته است و در کتابفروشیها نایاب بوده است (ج۲، ص ۱۷۷). دروغهای مذهبی بازار بسیار گرمی دارد و خیل عوام مشتریان آن هستند.

نکته‌ی مهمی که در گفتار قبل هم به آن اشاره کردیم این است که مطهری نفوذ تفکرات مسیحی در میان شیعیان را تصدیق می‌کند. او می‌گوید: «اولین تحریف این بود که این حادثه را یک حادثه‌ی استثنایی و ناشی از یک دستور محرمانه و خصوصی دانستند. امام حسین فدای گناهان امت شد! او کشته شد تا گناهان امت بخشیده شود! بدون شک این یک فکر مسیحی است که در میان ما نیز رایج شده است» ( ج۲، ص ۱۷۱).

با وجود آنکه مطهری آخوند بالنسبه روشنفکری است، کار او در پالایش تحریفات عاشورا مانند کوشش کسانی است که خواسته‌اند روایات معتبر را از روایات نامعتبر جدا کنند و در نهایت روایت خودشان هم نادرست است! به این ادعای مطهری توجه کنید: «پیشوایان دین از زمان پیغمبر اکرم و زمان ائمه‌ی اطهار دستور اکید و بلیغ داده‌اند که باید نام حسین بن علی زنده بماند؛ باید مصیبت حسین بن علی هر سال تجدید شود» (ج۱، ص ۸۲).
بر اساس این ادعا، پیامبر و امامان از آینده‌ی خودشان و دیگران خبر داشته‌اند و از دهها سال پیش می‌دانسته‌اند چه بر سرشان می‌آید. این در حالی است که قرآن می‌گوید کسی نمی‌داند فردا چه می‌شود و در چه سرزمینی می‌میرد: وما تدری نفس ماذا تکسب غدا وما تدری نفس بأی أرض تموت. سخن متین قرآن از ادعای مطهری که مبتنی بر روایات است، معقولتر و پذیرفتنی‌تر است.

در گفتار پیشین به عزاداری در آیین پیامبران اشاره کردیم. نه عقل می‌پذیرد نه در تورات و انجیل و قرآن سابقه دارد که عزای هیچ شخصیتی، حتی عزای پیامبرانی که مظلومانه کشته شدند، به مناسکی سالانه و ابدی در دین تبدیل شود. مناسک دینی برای ذکر خدا یرگزار می‌شود. خدای مؤمنان بر خلاف خدایان مشرکان هرگز نمی‌میرد و برای او نمی‌توان عزاداری کرد. خدای ابراهیم نه طلوع می‌کرد نه افول، نه جشن میلاد داشت نه عزای رحلت.
در واقعه‌ی کربلا طبق معمول کاتبان جای خود را به راویان داده‌اند. اگر لازم بود این واقعه ثبت شود و زنده بماند، بر کسانی چون زینب و علی بن حسین که در صحنه حضور داشتند و پیامرسانان عاشورا خوانده می‌شوند لازم بود که بر اساس آموزش قرآن داستان عاشورا را با دقت و حساسیت مکتوب کنند و کار را به نویسندگان «روضه الشهدا» و «اسرار الشهاده» نسپارند. اما از این بزرگان فقط خطبه و روایت نقل می‌شود. گویی هیچیک از پیشوایان دینی اهل کتابت نبوده‌اند و کار را به راویان می‌سپرده‌اند.

اگر به فرض بتوانیم حقیقت عاشورا را از زیر خروارها دروغ بیرون بکشیم، این واقعه‌ را هم می‌توان مانند بسیاری از داستانهای عبرت‌آموز تاریخی مطالعه کرد، اما از آن نمی‌توان مناسک دینی استخراج کرد. مداحی و روضه‌خوانی و سایر آیینهای ابداعی که با محوریت پیامبران و قدیسان برگزار می‌شود، پیامبر‌پرستی و امام‌پرستی را جایگزین خداپرستی کرده است و همه‌ی اینها ناشی از جایگزینی روایات به جای آیات است. نجات از گمراهی و سرگردانی در جنگل انبوه و تاریک روایات به آسانی ممکن است: اینکه عطای روایات را به لقایشان ببخشیم.

***

بعضی از روایات به موضوعاتی می‌پردازند که قرآن درباره‌ی آنها ساکت است، اما گاهی هم دیده می‌شود که درباره‌ی موضوعاتی که قرآن به آن پرداخته است، روایاتی نقل می‌شود که با قرآن مغایرت دارند. پیروان روایات در این موارد به جای اینکه جانب قرآن را بگیرند، جانب روایات را می‌گیرند. مثالهایی را در اینجا ذکر می‌کنیم:

مثال اول، عید مبعث است. بنا به تصریح قرآن، نزول قرآن در ماه رمضان بوده است: شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن. شیعیان مبعث پیامبر را در ماه رجب می‌دانند، شاید به این علت که در شبهای قدر که شبهای نزول قرآن است، به عزاداری مشغولند و ناچارند جشن مبعث را به تاریخی دیگر موکول کنند. البته همان گونه که در خصوص عید میلاد و عزای رحلت پیامبران اشاره شد، هیچ پیامبری توصیه نکرده است که پیروانش روز بعثتش را هم جشن بگیرند. سنتگرایانی که دائما به برگزاری مراسم عیدها و عزاهای ساختگی سرگرمند، همان کسانی هستند که مبانی عقلی و اخلاقی دین پیامبران را نقض می‌کنند.

مثال دوم، نجاست سگ است. روایات بسیاری به نجاست سگ حکم داده‌اند. قرآن در این باره ساکت نیست و در آیه‌ی ۴ مائده به نوعی به طهارت سگ اشاره کرده است. در پاسخ به این پرسشِ مردم از پیامبر که چه چیزی حلال است، قرآن خوراکهای پاکیزه را حلال دانسته است و شکار با سگها را مثال زده است: یسئلونک ماذا أحل لهم؟ قل أحل لکم الطیبات وما علمتم من الجوارح المکلبین.

آنچه سگ شکار می‌کند پاکیزه و حلال است، با این شرط که نام خدا بر آن ذکر شود: فکلوا مما امسکن علیکم واذکروا اسم الله علیه. اگر سگ نجس بود، آنچه سگ شکار کرده بود مثالی از خوراک نجس بود، نه مثالی از خوراک پاکیزه. اگر چنین شکاری نجس بود، معنی نمی‌داد که قرآن بدون اشاره به لزوم تطهیر شکار نجس، آن را در ردیف «طیبات» قرار دهد. مثل اینکه از کسی بپرسند «چه چیزی پاک است» و او جواب بدهد «لباسی که سگ به دندان گرفته است»، و منظور او این باشد که این لباس نجس پس از شستشو پاک می‌شود!

مجموعه‌ی آنچه در قرآن درباره‌ی سگها بیان شده است، در عرف عمومی مردم جهان به خصوص مردم کشورهای «کافر» رایج است. بسیاری از مردم به سگها علاقه‌مندند و به آنها آموزش می‌دهند: تعلمونهن مما علمکم الله. سگ اصحاب کهف، یار غارشان بود. در قرآن چند بار به این سگ و نزدیکی و همراهی او با جوانان مؤمن اشاره شده است. این در حالی است که تماس با سگها برای بسیاری از متدینان سنتی ناخوشایند است. در ایران امروز، نگهداری سگ خانگی نمادی از فرهنگ غربی و عدم تقید شرعی است. نویسنده خود به نگهداری حیوانات خانگی از جمله سگ علاقه‌ای ندارد، اما سخن این است که راویان سخنان دروغی را به روایت تبدیل می‌کنند و به خدا و پیامبر و امام منسوب می‌کنند.

مثال سوم، اصطلاح «اهل بیت» است. از قرآن کاملا واضح است که مهمترین مصداق اهل بیت هر پیامبر، همسر یا همسران اوست. هنگامی که فرستادگان خدا به همسر سالخورده‌ی ابراهیم مژده‌ی تولد فرزند دادند، به او که تعجب کرده بود گفتند: أتعجبین من أمر الله؟ رحمت الله و برکاته علیکم أهل البیت! همسر ابراهیم اهل بیت اوست. همین قالب در خطاب قرآن به همسران محمد هم تکرار شده است. در چند آیه‌ی متوالی که با عبارت «یا نساء النبی» آغاز می‌شود و تماما به احکام زنان پیامبر اختصاص دارد، قرآن آنان را با عنوان اهل بیت خطاب کرده است: وأقمن الصلوه وآتین الزکوه، وأطعن الله ورسوله، إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت.

راویان با جعل روایاتی چون «حدیث کسا» که جبرئیل را هم به زیر عبای پیامبر می‌آورند و در کنار «پنج تن» جا می‌دهند، ادعا می‌کنند که زنان پیامبر اهل بیت او نیستند. این حرف نه تنها با قرآن ناسازگار است، که حتی از نظر عقلی و عرفی هم مردود است: چگونه ممکن است همسر یک مرد را از خانواده‌ی او بیرون بدانیم؟ با روایات می‌توان روز را شب نشان داد. این تحریفات عریان همان است که محمد در مناظره با تحریفگرانِ اهل کتاب از آن انتقاد می‌کرد. راویان ادعاهایی در دین دارند که خدا در آسمان و زمین از آن خبر ندارد: أتنبئون الله بما لا یعلم فی السماوات ولا فی الأرض؟!

***

بر خلاف روایات که متن معینی ندارند، تورات و انجیل مانند قرآن متنی معین و محدود دارند و از این نظر بر روایاتی که در صدها جلد کتاب پراکنده‌اند ارجحیت دارند. قرآن تورات و انجیل را تصدیق کرده است و بر اعتبار این دو کتاب افزوده است. ایمان اهل تورات و اهل انجیل به تورات و انجیل مانند ایمان اهل قرآن به قرآن است. آنان به همه‌ی تورات و همه‌ی انجیل ایمان دارند و این گونه نیست که بگویند بخشی از آن اصالت دارد و بخشی مجعول است. در مناظره با یهودیان و مسیحیان می‌توان به تمام این دو کتاب استناد کرد بدون اینکه طرفین مناظره بتوانند بگویند بخشی از این دو کتاب معتبر و بخشی نامعتبر است. در روزگار نزول قرآن متونی چون صحیح بخاری و اصول کافی هنوز نوشته نشده بود، اما تورات و انجیل موجود بود و در قرآن از آنها به نیکی یاد می‌شد و به آنها ارجاع می‌شد.

شیعیان و سنیان بر خلاف تعالیم قرآن به کتابهایی که قبل از قرآن نازل شده است اعتماد ندارند، اما به کتابهایی که بعد از قرآن روایت شده است اعتماد دارند. محمد و اصحاب او به کتابهایی که قبل از قرآن نازل شده بود ایمان داشتند: الذین یؤمنون بما أنزل إلیک وما أنزل من قبلک. این دو جهت‌گیری درست بر خلاف یکدیگر است و دو مسیر معکوس را در دین ترسیم می‌کند. اهل قرآن متون قبل از قرآن را تکذیب می‌‌کنند، در حالی که قرآن خود کتابهای پیامبران قبل از خود را تصدیق کرده است. اهل قرآن روایاتِ بعد از قرآن را جایگزین کتابهای پیش از قرآن کرده‌اند.
اگر کسی از اهل قرآن بخواهد در تحقیق دینی به متون دیگری غیر از قرآن مراجعه کند، اولویت با تورات و انجیل است که جایگاهی رفیع در قرآن دارند، نه صحیح بخاری و اصول کافی که هیچ ذکری از آنها در قرآن نیامده است. متونی که قبل از قرآن نازل شده‌اند و در قرآن تصدیق شده‌اند، ریشه‌های قرآن هستند و متونی که بعد از قرآن از سوی جاعلان روایت شده‌اند، حجاب قرآن هستند. رویگردانی از متونی که پس از محمد از طریق پیامبران دروغین روایت شده‌اند و توجه بیشتر به متونی که پیش از محمد بر پیامبران راستین نازل شده‌اند، علاوه بر آن که زمینه‌ی درک آموزه‌های تمام پیامبران خدا را در قالب دینی واحد فراهم می‌کند، دست جاعلان را از مهمترین ابزار تحریف دین، یعنی جعل روایات، کوتاه می‌کند.
(ادامه دارد)

abarjm@yahoo.com

مطالب مرتبط:

دین و آزادی (۱): هجرت و حکومت

دین و آزادی (۲): بیعت و اطاعت

دین و آزادی (۳): جهاد ابتدایی

دین و آزادی (۴): عیسی و پیلاطس

دین و آزادی (۵): سَبت برای انسان، یا انسان برای سَبت؟

دین و آزادی (۶): مخاطبان قرآن

دین و آزادی (۷): بردگی و بندگی

دین و آزادی (۸): تمدن و توحش

دین و آزادی (۹): تأملی در معنی «ما ملکت أیمانکم» و «رقاب»

دین و آزادی (۱۰): تجاوز اعراب به همسایگان عجم

دین و آزادی (۱۱): آنچه در قرآن نیامده است

دین و آزادی (۱۲): پیامبران و متخصصان

دین و آزادی (۱۳): خادمان و روحانیان

دین و آزادی (۱۴): حکم شرع همان حکم عقل است

 دین و آزادی (۱۵): تفکیک رهبری سیاسی از رهبری مذهبی

دین و آزادی (۱۶): تبعیت

دین و آزادی (۱۷): ای کسانی که ایمان آوردید!

دین و آزادی (۱۸): توهین به مقدسات

دین و آزادی (۱۹): تکلم خدا

دین و آزادی (۲۰): تکلم انسان و خطاهای زبان

دین و آزادی (۲۱): تکوین و تشریع

دین و آزادی (۲۲): عید و عزا در آیین پیامبران

 

۰ ۰ آرا
ارزیابی شما
صفحه‌آرایی کتاب و پایان‌نامه

این مطلب را با دوستان خود به اشتراک بگذارید:

عضویت
اطلاع از
guest

70 دیدگاه ها
Inline Feedbacks
مشاهده همه ی نظرات
عباس
عباس
دی ۲۲, ۱۳۹۵ ۲:۰۰ ب٫ظ

من کاری به «ایمان» کسی ندارم؛ اگر ایمان به شیطان باشد یا بت بعل یا هبل یا ایمان به یک ملا باشد یا ایمان به ائمه: چه فرعون و جنودش باشند، چه آن هایی که در کالت شیعه به ائمه معروفند… چه چهارتایی باشد چه هفتایی و چه دوازده تایی. خدا جایی که لازم بوده برای اقوامی که ایمانشان مشکل داشته است پیامبر مبعوث کرده است، کار خدا به من ربطی ندارد. اما اما اما اگر این ایمان (شیطان پرستی، بت پرستی، ائمه پرستی، ضریح پرستی، …) به عقیده و کالتی منجر شود که آزادی مرا سلب کند تو پوز… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۲۲, ۱۳۹۵ ۱:۵۵ ب٫ظ

[quote]اگر بفرض نفر اول از مومنین بودن موسی در سوره ای نسبی باشد چه دلیلی بر نسبی بودن خاتمیت در سوره دیگر است؟!![/quote]

دلیل نیست، اما مثالی روشن است از اینکه معنی این کلمات می‌تواند مطلق نباشد، البته آن هم در صورتی که «خاتم» را «آخر» معنی کنیم که آن هم مبنایی ندارد. باز هم مثالی روشن زده‌ام که عالَم و عالِِم را نمی‌توان به یک معنی گرفت.

البته انگیزه‌ای بسیار قوی وجود دارد که هر کس پیامبر خودش را برترین و آخرین بنامد. دیدگاه قرآن این است که بین پیامبران فرق نگذاریم.

عباس
عباس
دی ۲۲, ۱۳۹۵ ۱:۳۶ ب٫ظ

چکیده بحث قرآنی کامنت قبل: ۱) «هدایت»، نهایت دست خداست. فرد هر چقدر هم زور بزند تا خدا نخواهد هدایت نخواهند شد و ایمان نخواهد آورد. وَاللَّهُ یَهْدِی مَن یَشَاءُ إِلَىٰ صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ و اوست که: وَالَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَآتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ. ۲) خدا (با هر دلیلی که ممکن است برای ما روشن نباشد)، پیامبرانی را برای «هدایت» برخی جوامع مبعوث کرده است. و تا پیامبری را نفرستاده باشد، هدایت نشدگان را مجازات نمی کند: مَّنِ اهْتَدَىٰ فَإِنَّمَا یَهْتَدِی لِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَهٌ وِزْرَ أُخْرَىٰ وَمَا کُنَّا مُعَذِّبِینَ حَتَّىٰ نَبْعَثَ رَسُولًا . ۳) محور «هدایت»،… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۲۲, ۱۳۹۵ ۱۱:۳۴ ق٫ظ

[quote]اما در همان گام اول و نمونه اول که آورده می شود در می ماند، اینکه: انجیل خود سراپا روایت دیگران از زندگی و سخنان عیسی بود و این نمونه ای روشن از اعتبار روایات است.[/quote] قرآن هم پر از روایت است. روشن است که روایت به خودی خود دروغ نیست. اخبار رادیو هم روایت است. اما آنچه مشت راویان را باز می‌کند این است که محمد بر خلاف عیسی روایات خود را که همان قرآن است دقیقا مکتوب کرده است. اگر کتابی از محمد در دست نبود، آنگاه کار عیسی و محمد قابل مقایسه بود و انجیل و قرآن… مطالعه بیشتر»

مجید
مجید
دی ۲۲, ۱۳۹۵ ۵:۰۵ ق٫ظ

عباس آفا: آنچه شما نوشتی جواب حرف من نبود….. ماجرایی تکراری داریم: یکی آمده همان تحریفات قدبم را این بار با رنگ و لعاب جدید (مثلا استدلالی!) عرضه می کند که همه روایات جعلی هستند و چنبن و چنان….اما در همان گام اول و نمونه اول که آورده می شود در می ماند، اینکه: انجیل خود سراپا روایت دیگران از زندگی و سخنان عیسی بود و این نمونه ای روشن از اعتبار روایات است.وقتی مستقیما نمی توان تمامیت دین را نفی کرد پس لاجرم باید از در دیگری وارد شد: اعتقاد به پیامبر و ائمه خود نوعی شرک است! یا… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۲۱, ۱۳۹۵ ۳:۳۹ ب٫ظ

سلام جناب ارجمند مقاله شما در مورد خاتم النبیین را یکبار دیگر خواندم باید عرض کنم برداشت جنابعالی در خصوص “خاتم النبیین” با اتصال آیات سوره احزاب سازگار نیست. اشاره به آخرین پیامبر در این سوره اشاره به این است که حکم مورد اشاره حکم همیشگی است. حتی خود پیامبر نیز در اوایل سوره به اطاعت از آنچه بر او وحی شده است امرمیشود و هشدار میدهد که مبادا از کافرین و منافقین اطاعت کند… اطاعت از رسالات الله در اول سوره احزاب مشابه با مسئولیت در قبال امانت الهی در پایان سوره است… اگر بفرض نفر اول از مومنین… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۲۱, ۱۳۹۵ ۱:۱۹ ق٫ظ

[quote]آخرین معجزه و آخرین پیام متناسب با شروع آخرین توانایی های انسانها بوده است… جمع بندی کننده و آخرین پیام بودن آخرین پیامبر متناسب با وسایل ارتباطی این عصر و جهانی بودن آن است…[/quote]

آخرین پیامبر مانند آخرین دانشمند و آخرین فیلسوف اصطلاحی نادرست است. از نظر یهودیان، عیسی پیامبر نبوده است و از نظر مسیحیان هم محمد پیامبر نبوده است. ما آخر النبیین نداریم و ترجمه‌ی خاتم النبیین به آخرالنبیین غلط است.

وآنگهی اگر موسی خودش را اول المؤمنین نامیده است (اعراف ۱۴۳) نمی‎توان گفت پیش از او مؤمنی نبوده است، لذا این اصطلاحات نسبی است.

مرادی
مرادی
دی ۲۰, ۱۳۹۵ ۱۲:۴۷ ب٫ظ

سلام جناب ارجمند هدایت انسان در گستره تاریخ مراحل مختلف داشته و متناسب با تعداد و پراکندگی جمعیت در مناطق مختلف و توانایی های انسان بوده است… مناطق انتخابی در تقاطع رفت و آمد گروه های انسانی بوده است…. عکس العمل انسان ها در قبال هدایت (های) قبلی منظور میشده است… معجزات طبیعی و عملیاتی در مناطق زیست رسولان رخ میداده و پس از مدتها فراموش میشده است…. آخرین معجزه و آخرین پیام متناسب با شروع آخرین توانایی های انسانها بوده است… جمع بندی کننده و آخرین پیام بودن آخرین پیامبر متناسب با وسایل ارتباطی این عصر و جهانی بودن… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۹, ۱۳۹۵ ۱:۱۶ ب٫ظ

[quote]جوامع دیگری که “وحی” به آنها نرسیده و با افکار و هوش و ذکاوت و آداب و رسوم خود و تلاش های علمی و غیر علمی خود زندگی میکنند تا همان وسع خویش مسئول هستند…اگر شنیدند پیامبری آمده میتوانند تلاش کنند پیام را دریافت کنند….[/quote] یعنی اگر شما شنیدید پیامبری در مغولستان ظهور کرده تلاش می‌کنید پیام را دریافت کنید؟ چرا باید چنین کنید و چرا دیگران باید چنین کنند؟ طبعا همان گونه که شما علاقه‌مندید یک مسیحی را به دین خودتان هدایت کنید و او را نجات دهید، آن مسیحی هم علاقه مند است شما را به دین خودش… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۱۸, ۱۳۹۵ ۱:۲۲ ب٫ظ

سلام جناب ارجمند فطرت انسان ها “تبدیل” ندارد ولی “تحویل” دارد. به پیامبر خطاب میشود: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ (۳۰) سوره روم نتیجه اینکه انسان ها در اثر عملکرد خود و اسراف و …نظریات متناسب و هماهنگ پیدا میکنند.کسانی که کارهای بد میکنند به جایی میرسند که خدا را تکذیب میکنند….در همان سوره میخوانیم: ثُمَّ کَانَ عَاقِبَهَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوأَى أَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ (۱۰) روم انسان ها در چنبره آداب و رسوم و الگوهای ذهنی خود گرفتار میشوند…… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۷, ۱۳۹۵ ۴:۱۴ ب٫ظ

[quote]این خواسته و انتظار شما از مدل هدایت : “در مدلی که از هدایت الهی ارائه می‌دهید باید کل مردم جهان را در نظر بگیرید نه مردم قومی خاص یا منطقه‌ای خاص را و همه‌ی این مردم به شکل یکسان باید به هدایت الهی دسترسی داشته باشند.” بر چه مبنایی است؟[/quote] بر این مبنا که خدا به همه‌ی انسانهای روی زمین به صورت یکسان چشم و گوش و دست و پا و عقل و وجدان داده است. خدا هرچه را خلق کرده است هدایت کرده است و در مورد خاص انسان هم می‌توانیم بگوییم ابزار هدایت را در فطرت او… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۱۷, ۱۳۹۵ ۹:۳۰ ق٫ظ

سلام جناب ارجمند این خواسته و انتظار شما از مدل هدایت : “در مدلی که از هدایت الهی ارائه می‌دهید باید کل مردم جهان را در نظر بگیرید نه مردم قومی خاص یا منطقه‌ای خاص را و همه‌ی این مردم به شکل یکسان باید به هدایت الهی دسترسی داشته باشند.” بر چه مبنایی است؟ آیا شما از اختلاف استعدادات فکری تمام انسان ها و منابع زیر زمینی و رو زمینی تمام مناطق زیست انسان ها که میتوانند مایه اختلاف و دشمنی شوند خبر دارید؟ بعلاوه از زمان های بسیار دور باید این اطلاعات را داشته باشید. خداوند از اختلاف هوش… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۷, ۱۳۹۵ ۱:۵۱ ق٫ظ

[quote]آیا در آیه ایی نوشتن قرآن امر شده است؟[/quote] در قرآن نوشته نشده است. معمولا در هیچ کتابی نوشته نمی‌شود که این کتاب باید نوشته شود. دقت کنید که تحلیل مقاله نسبی است. اگر پیامبر خود قرآن را کتابت کرده است یا کاتبانی را به کتابت قرآن گمارده است، چرا احادیثش را کتابت نکرده است یا کاتبانی را به کتابت احادیث نگمارده است؟ طرح این پرسش هم از آنجا ناشی می‌شود که ما اکنون کتاب معین و دقیقی به نام قرآن در دست داریم، اما کتاب روشنی به نام حدیث یا روایت یا سنت نداریم. بر سر روایات اختلاف و… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۶, ۱۳۹۵ ۵:۱۵ ب٫ظ

[quote]هر کسی ادعای پیامبری (پیامی از جانب خداوند و در تصدیق کتب قبلی) داشته باشد باید معجزه ای با خود داشته باشد.البته افراد با تقوایی که کتب قبلی را تبلیغ میکنند منظور نیست.[/quote] جناب مرادی این گونه نیست. پیامبرانی بودند که کتابهای پیامبران قبلی را تبلیغ می‌کردند. ضمنا معجزه می‌تواند شکست دادن در مناظره‌ی کلامی باشد، چنانکه ابراهیم پادشاه را از پاسخگویی عاجز کرد. در مدلی که در «تکوین و تشریع» بیان شد، همه‌ی مردم جهان به صورت طبیعی از هدایت الهی برخوردارند، بنا بر این هدایت انسان منوط به دسترسی او به تورات یا انجیل یا قرآن نیست. پیامبران… مطالعه بیشتر»

دهکردی
دهکردی
دی ۱۵, ۱۳۹۵ ۳:۰۱ ب٫ظ

آیا در آیه ایی نوشتن قرآن امر شده است؟

مرادی
مرادی
دی ۱۵, ۱۳۹۵ ۲:۰۸ ب٫ظ

سلام جناب ارجمند دقیقا همینطور است که میفرمایید.بحث به وضعیتی مشابه چالشی رسید که در قرآن با اهل کتاب وجود دارد. قرآن جمع بندی کننده آنچه قبلا ارسال شده و برای رفع اختلافات اهل کتاب نیز هست. قرآن میگوید اهل کتاب بعضی بیانات صحیح را جمع آوری کرده و آشکار نموده اند و بسیاری را نیز مخفی کرده اند: وَمَا قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قَالُوا مَا أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَى بَشَرٍ مِنْ شَیْءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتَابَ الَّذِی جَاءَ بِهِ مُوسَى نُورًا وَهُدًى لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرَاطِیسَ تُبْدُونَهَا وَتُخْفُونَ کَثِیرًا وَعُلِّمْتُمْ مَا لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَلَا آبَاؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ ثُمَّ ذَرْهُمْ… مطالعه بیشتر»

عباس
عباس
دی ۱۵, ۱۳۹۵ ۱۲:۳۷ ب٫ظ

مگر عیسی بن مریم از قول خدا قانون سنگسار برای زنا جعل کرد که مکتوب و غیرمکتوب بودنش فرقی بکند. این در حالی است که بر خلاف آیات روشن سوره نور و با این که قرآن بر محمد رسول الله «فرض» است از قول محمدبن عبدالله قانون آدمکشی سنگسار (و اعدام کافر) وضع کرده اند. دو حالت بیشتر وجود ندارد: یا محمدبن عبدالله سرخود حرفی زده است که الان دارد جزای آن را پس می دهد یا فقها دروغ می گویند که عقوبت آن را پس خواهند داد. الان بیش از ۹۹ درصد جمعیت دنیا تو قرن بیست و یکم… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۵, ۱۳۹۵ ۶:۵۶ ق٫ظ

[quote]طبق الگوی قرآنی (نه طرح و الگوی از نظر خودمان) جامعه عرب آن روز انتخاب شدند و بر فرد شایسته ای از آنها کتاب اعحاب برانگیز و احیا کننده نازل شد…از میان افراد بیابانگرد و تاریک اندیش و …انسان های مومنی تربیت شدند و جامعه نمونه ای رخ نمود… آنها موظف بودند حرکت خود را بنابر موازین قرآنی ادامه دهند تعلیمات قرآنی را به دیگران بیاموزند در ضمن آنکه جامعه خودشان الگوی عملی بودند… موظف بودند بموازات پایداری در عمل در درون جامعه خودشان و نسل های بعدی (با وصیت به حق – مندرج در قرآن – …) در بقیه… مطالعه بیشتر»

مجید
مجید
دی ۱۴, ۱۳۹۵ ۵:۰۶ ب٫ظ

__ آن ‘فرمایش متین و مودبانه’ در واقع پاسخی بود به رفتار همیشگی نویسنده، هربار که کامنتی در هر مقاله با سلام شروع می شد نویسنده را توهم می گرفت و حمله و هجوم را شروع می کرد (مقالات و کامنتهای قبلی موجود است…..) این بار اما پیشدستی شد، تنها همین، سطر آخر کامنت ۱ موید ماجراست و کمک این و آن هم سودی نمی بخشد. آینه تمام نمای قدتان قابل تحمل نیست ؟! __ آری ” انجیل تماما روابت بود ” و آنچه مثلا در پاسخ آمده ابدا نتوانست نافی روایت بودن سخنان پیامبر خدا از سوی راویان معتبر… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۱۴, ۱۳۹۵ ۹:۱۲ ق٫ظ

سلام جناب ارجمند نزول وحی بر انسان های منتخب و شایسته از قبیل کارهای انجام شده توسط فقط خود آنها نیست.در این قبیل امور آن انسانهای شایسته تسلیم اوامر الهی (عالم غیب) هستند پیام را دریافت میکنند و به دیگران میرسانند و از خود رای و نظری در پیام ندارند… اما اینکه میفرمایید : ” باید بتوانیم چگونگی برخورداری تمام آحاد بشر از هدایت الهی را هم توضیح دهیم.” طبق الگوی قرآنی (نه طرح و الگوی از نظر خودمان) جامعه عرب آن روز انتخاب شدند و بر فرد شایسته ای از آنها کتاب اعحاب برانگیز و احیا کننده نازل شد…از… مطالعه بیشتر»

علیرضا
علیرضا
دی ۱۴, ۱۳۹۵ ۶:۰۹ ق٫ظ

اینکه حضرت محمد ، سواد نوشتن و خواندن قبل از بعثت نداشت از آیه ۴۸عنکبوت فهمیده میشود نه از واژه امی!
و ما کنت تتلوا من قبله من کتاب و لا تخطه بیمینک إذا لارتاب المبطلون

علیرضا
علیرضا
دی ۱۴, ۱۳۹۵ ۶:۰۲ ق٫ظ

واژه “امی” به معنای فردی نیست که از سواد خواندن و نوشتن و دانش بشری بی بهره باشد. به راحتی در آیه ۷۸بقره ویژگی ای که به امیون می دهد ندانستن چیزی از کتاب به جز امانی و تمناهایشان که بر گمان و ظن پایه ریزی شده است (که با توجه به آیات قبل در بین اهل کتاب حضور دارند اما آگاهی زیادی نسبت به کتاب ندارند).در آیه ۲۰آل عمران ، امیین از کسانی که به آنها کتاب داده شده است جدا میشوند . در آیه ۷۵آل عمران خوده اهل کتاب در مقابل غیر خود ، او را با نام… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۴, ۱۳۹۵ ۳:۲۲ ق٫ظ

[quote]با سلام جناب ارجمند تفاوت انسان امروز با انسان دیروز چیه؟[/quote]
سلام. منظورتان را متوجه نشدم. فرق چندانی ندارند.

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۳, ۱۳۹۵ ۱:۵۶ ب٫ظ

جناب هومن
با سلام و تشکر
اگر خدا عمری دهد این مجموعه مقالات طولانی خواهد بود و امیدوارم در بخشهای آینده مقولات مورد نظر شما هم پوشش داده شود.

عباس
عباس
دی ۱۳, ۱۳۹۵ ۱:۳۹ ب٫ظ

[quote]مومنین بعد از رسول الله باید شاهد بر نسل بعدی میشدند و …یکدیگر را به حق وصیت میکردند…و ادامه پیدا میکرد…[/quote] پیشینه «ایمان» به هزاره ها قبل از محمد رسول الله بر می گردد. ایمان نخودی نبود که قریش توی آش ترش پیدا کرده باشد و بخواهد با شمشیر و غارتگری و کنیزگیری به دیگر ملل وصیت کند! هزاره ها قبل از حضرت عیسی و حضرت نوح این حضرت ادریس بود که: وَرَفَعْنَاهُ مَکَانًا عَلِیًّا. مشکل اصلی در ادیان موسوم به ابراهیمی از «لاویان» شروع شد. کسانی که خدا را یهوه ملی اسرائیل و حتی در بنی اسرائیل هم به… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۳, ۱۳۹۵ ۱:۳۷ ب٫ظ

[quote]همه چیز “دقیقا” تحت کنترل است غیر از انسان.[/quote] جناب مرادی با سلامانسان در تکوین قرآن هم دخالت داشته است. تا زبان و خط بشری اختراع نشده باشد و کاغذ و قلم و مرکب فراهم نیامده باشد و گوینده‌ای املا نکند و کاتبی ننویسد، کتاب پدید نمی‌آید و تا مبلغان و ناشرانی نباشند، کتاب به دست مردم نمی‌رسد، چنانکه قرآن هم از زمان نزولش به دست میلیاردها نفر از مردم در اقصی نقاط جهان نرسیده است و شما هم می‌توانستید یکی از این میلیاردها نفر باشید. بخشی از قرآن هم که انعکاس سخنان مردم و پاسخ به آنهاست. چنانکه در… مطالعه بیشتر»

عليرضا
عليرضا
دی ۱۳, ۱۳۹۵ ۱۱:۵۱ ق٫ظ

با سلام
جناب ارجمند
تفاوت انسان امروز با انسان دیروز چیه؟

مرادی
مرادی
دی ۱۳, ۱۳۹۵ ۵:۳۸ ق٫ظ

سلام

جناب ارجمند

همه چیز “دقیقا” تحت کنترل است غیر از انسان.

انسان و جوامع انسانی آزادی و فرجه و مهلت برای عمل دارند…

اگر فساد زیاده از حد شود مفسدین و مسرفین نابود میشوند…و شدند.

مومنین بعد از رسول الله باید شاهد بر نسل بعدی میشدند و …یکدیگر را به حق وصیت میکردند…و ادامه پیدا میکرد…

والسلام

هومن
هومن
دی ۱۳, ۱۳۹۵ ۵:۳۸ ق٫ظ

به نام خدا
جناب آقای ارجمند ضمن تشکر و قدردانی از مباحث روشنگرانه جنابعالی خواهشمند است با توجه به اهمیت فرهنگ در جوامع بشری و تاثیر آن بر تمام شئون زندگی، چنانچه مقدور است با قلم شیوا و روان خود در خصوص مسئله مهم جایگاه دین در فرهنگ و حدود و ثغور آن گفتار مستقلی به رشته تحریر درآورید . با سپاس

سلمان
سلمان
دی ۱۲, ۱۳۹۵ ۶:۲۰ ب٫ظ

سلام علیکم.
درود برشما مقاله تان عالی بود.
این نظرات متین و منطقی شما
اولا کاملا هماهنگ است با آیات کریمه کلام وحی
و ثانیا با نظرات اهل القرآن مثل دکتر صبحی منصور در سایت اهل القرآن.

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۲, ۱۳۹۵ ۱۲:۴۳ ب٫ظ

[quote]باید “باور” کنیم چیدمان فعلی آیات تحت کنترل الهی بوده است.[/quote]

جناب مرادی

چیدمان تمام ذرات عالم و چیدمان سیارات در منظومه‌ی شمسی هم تحت کنترل الهی است. کار سیستمهای بدن ما هم تحت کنترل الهی است. اما شما باید توضیحی برای این هم داشته باشید که چرا از زمان نزول قرآن میلیاردها انسان به دلیل دوری از مکان نزول قرآن و ناهمزبانی با پیام‌آور قرآن از هدایت این کتاب بی‌بهره بوده‌اند و اگر کسی اصلا به این کتاب دسترسی نداشته باشد چگونه هدایت می‌شود.

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۲, ۱۳۹۵ ۱۲:۳۵ ب٫ظ

[quote]دلیل این ادعا که رهنمودها باید مکتوب می شده بودند چیست؟ حتماً نمی خواهید بگویید چون برخی راهنمایی ها مکتوب شده پس تمام هدایت ها نیز می بایست مکتوب می شده بود. ۲- مگر پیامبر قرآن را مکتوب کرد؟ یا هر کاتب وحیی، تمام قرآن را کتابت کرده بود؟ خودتان که قبول نموده بودید که قرآن هیچ وقت در بیان خدا به معنی کتابی کامل و صحافی شده منظور نبوده است.[/quote] ۱. چرا! همین را گفته‌ام! چرا باید بخشی مکتوب شود و بخشی نشود؟ ۲. فارغ از اینکه کتابت قرآن چگونه بوده است، تحلیل من نسبی است. چرا به همان… مطالعه بیشتر»

حمزه
حمزه
دی ۱۱, ۱۳۹۵ ۲:۴۹ ب٫ظ

با سلاممدعای « اصلی» شما در یادداشت اخیرتان اینست:[quote]اگر پیامبر غیر از آیات قرآن رهنمودهای دینی دیگری داشت که مانند قرآن برای هدایت مؤمنان لازم بود و بدون آن مؤمنان گمراه می‌شدند، لازم بود که آن رهنمودها را هم پابه‌پای قرآن و با همان دقت و حساسیت مکتوب کند[/quote]۱- دلیل این ادعا که رهنمودها باید مکتوب می شده بودند چیست؟ حتماً نمی خواهید بگویید چون برخی راهنمایی ها مکتوب شده پس تمام هدایت ها نیز می بایست مکتوب می شده بود.۲- مگر پیامبر قرآن را مکتوب کرد؟ یا هر کاتب وحیی، تمام قرآن را کتابت کرده بود؟ خودتان که قبول… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۱۱, ۱۳۹۵ ۱۲:۴۴ ب٫ظ

سلام جناب ارجمند اینکه میفرمایید : “برداشت واحد از یک کتاب کهن هرگز ممکن نیست.” احتیاح به دلیل دارد. کتاب کهن داریم تا کتاب کهن. نمونه آن کتاب های علمی ریاضی و …قدیمی است که برداشت واحدی از آنها میشود.سپس بر اساس دانسته های فعلی نقد میشوند… با این قضاوت جنابعالی نور بودن قرآن فقط برای زمان نزول بوده است. از آن زمان به بعد اختلافات مرجع رفع و رجوع ندارند. اختلافات فرقه ای همه محترم هستند.پس حق دارند که بعضی قرآن را با روایات همراه میکنند. همه مدعی عقل هستند و طبق الگوی عقلانی خودشان قضاوت میکنند…هر گروه برای… مطالعه بیشتر»

هوشنگ
هوشنگ
دی ۱۱, ۱۳۹۵ ۱:۰۲ ق٫ظ

آقای ابوالفضل ارجمند خدا به شما جزای خیر دهادو

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۰, ۱۳۹۵ ۲:۴۸ ب٫ظ

[quote]ما در بین مومنین هنگام برداشت از قرآن میخواهیم بدانیم چه چیزی ملاک است و لاغیر.[/quote] جناب مرادی یک اصل اساسی در باورهای من که آن را به قرآن مدیون هستم این است که برخلاف رویه‌ی سنتی، بین محمد و پیامبران پیش از او و قرآن و کتابهای پیش از آن فرق نمی‌گذارم. دین پیامبران یکی است، اما پیامبران در مواجهه با اقوام گوناگونی که زبانها و فرهنگهای گوناگونی داشته‌اند و به کجرویهای مختلفی هم در دین مبتلا بوده‌اند، به شکلهای مختلفی ظاهر شده‌اند و بعضی از احکام محلی آنان هم متفاوت است. اصل دیگر این است که ما مستقیما… مطالعه بیشتر»

دوست
دوست
دی ۱۰, ۱۳۹۵ ۹:۰۳ ق٫ظ

سلام آقای ارجمند
ممنون از زحمات و تلاش های روشنگرانه جنابعالی
[quote name=”ابوالفضل ارجمند”]
مقالات اینجانب نتایج تأملات شخصی اینجانب در تورات و انجیل و قرآن است. هیچ اهمیتی ندارد اگر حتی یک نفر هم با آن موافق نباشد، اما اینها را منتقد باید با نقد پاسخ بگوید، نه با نیت‌خوانی و ناسزاگویی که کار عاجزان و جاهلان است.[/quote]
نکته اصلی و روش صحیح، دقیقاً همین است که می گویید؛ درود بر شما و دست مریزاد. دینداری حقیقی و سعادتمندانه در نگاه من، همین خط مشی است، نه آنچه اکثریت قریب به اتفاق «دینداران» ادعا می کنند و مرتکب می شوند…

مصطفی1
مصطفی1
دی ۱۰, ۱۳۹۵ ۸:۳۹ ق٫ظ

[quote name=”ابوالفضل ارجمند”]جناب ایرانیبا سلام و تشکر همان گونه که قرآن به ما می‌آموزد، پیامبران خدا بهترین الگوهای ما در دین هستند. از پیامبران کسانی بودند که با مشقت زیاد و به قول جناب مجید با «این همه تلاش و زور» دهها سال در میان مردم به تبلیغ دین مشغول شدند اما کاری از پیش نبردند و باز هم بنا به فرمایش متین و مؤدبانه جناب مجید باد (=…!) هم برایشان در نکردند. اینان گمان می‌کنند که ملاک حقانیت این است که مردم برایشان باد در کنند و هورا بکشند و مانند سایر اعتقادات موروثی شان در این زمینه هم… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۱۰, ۱۳۹۵ ۷:۳۲ ق٫ظ

سلام

جناب ارجمند

بحث ما ملاک برداشت از قرآن است.

بجث بر سر نحوه حکومت گروه های مومن و غیر مومن بر یکدیگر نیست.

ما در بین مومنین هنگام برداشت از قرآن میخواهیم بدانیم چه چیزی ملاک است و لاغیر.

والسلام

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۱۰, ۱۳۹۵ ۲:۲۵ ق٫ظ

جناب ایرانیبا سلام و تشکر همان گونه که قرآن به ما می‌آموزد، پیامبران خدا بهترین الگوهای ما در دین هستند. از پیامبران کسانی بودند که با مشقت زیاد و به قول جناب مجید با «این همه تلاش و زور» دهها سال در میان مردم به تبلیغ دین مشغول شدند اما کاری از پیش نبردند و باز هم بنا به فرمایش متین و مؤدبانه جناب مجید باد (=…!) هم برایشان در نکردند. اینان گمان می‌کنند که ملاک حقانیت این است که مردم برایشان باد در کنند و هورا بکشند و مانند سایر اعتقادات موروثی شان در این زمینه هم چیزی از… مطالعه بیشتر»

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۹, ۱۳۹۵ ۹:۵۲ ب٫ظ

[quote]انجیل تماما روایت بود…. مگر ممکن است کسی که ادعای اطلاعات و مقاله نویسی دارد این را نداند؟ جز ابنکه قصد تحربف داشته باشد؟![/quote]

عیسی کتابی به مردم نداد و آنچه گفت، نقد سنتهای یهودیان با ارجاع به کتاب تورات بود. کار عموم پیامبران بنی‌اسرائیل همین بود و همگی به تورات ارجاع می‌دادند. اما محمد به مردم کتاب داد. وقتی محمد وصیتی مکتوب دارد، روایات پراکنده‌ و متناقض راویان مجعول است. روایاتی که همچنان در کتابهای جدید تولید می‌شود و در آینده هم ادامه خواهد داشت.

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۹, ۱۳۹۵ ۹:۲۷ ب٫ظ

[quote]مشکل همان عقل جمعی و اجتماعی است.اجتماع مومنین در تفسیر به توافق نرسیدند. هر گروهی برداشت خودش را دارد.هر گروهی پیشوایان و علمای خودشان را دارند. این علما و پیشوایان هم با عقل فطری و فردی خود (که در تحول و نوسان است) برداشت خود را به گروه خود ارائه داده اند…[/quote] جناب مرادی نفس این وضعیت هیچ مشکلی ندارد. مردم رهبران مذهبی یا مراجع تقلید متعددی داشته باشند و هرگروه طبق برداشت خود عمل کند. اما هر رهبر مذهبی تنها می‌تواند بر مؤمنان به خودش تسلط داشته باشد، نه بر عموم مردم. محمد نه بر عموم مردم حکومت می‌کرد… مطالعه بیشتر»

مجید
مجید
دی ۹, ۱۳۹۵ ۲:۵۸ ب٫ظ

این مقاله تکرار همان دو مقاله سابق(دین و آزادی۱۱ و ۲۲) است. اینها نقل از مقاله ۱۱ است:[quote]تعداد رکعتهای نماز و دستورالعمل دقیق آن که با وجود اهمیت بسیار زیاد فقهی در قرآن نیامده است، پرداختن به این امور بی‌اهمیت و جدال بر سر آنها که عموما جعلیات تاریخی و روایی هستند[/quote] درحالیکه در سوره نساء، آیات ۱۰۱-۱۰۳ حسب مورد شیوه یکی از نمازها آمده و مابقی به پیامبر وا گذار شده….. ببان این قبیل تحربفات همچنانکه شاهدیم تاثیری در اعتقادات عامه در سطح جامعه نداشته و اهل نطر هم بواسطه بی پایه گی این تحریفات را قابل پاسخگویی نمی… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۹, ۱۳۹۵ ۱:۲۹ ب٫ظ

سلام

جناب ارجمند

مشکل همان عقل جمعی و اجتماعی است.اجتماع مومنین در تفسیر به توافق نرسیدند.

هر گروهی برداشت خودش را دارد.هر گروهی پیشوایان و علمای خودشان را دارند.

این علما و پیشوایان هم با عقل فطری و فردی خود (که در تحول و نوسان است) برداشت خود را به گروه خود ارائه داده اند…

والسلام

ابوالفضل ارجمند
ابوالفضل ارجمند
دی ۹, ۱۳۹۵ ۰:۲۹ ق٫ظ

[quote]علت عمده بوجود آمدن فرق مختلف اختلاف در برداشت از قرآن است.البته همه مدعی داشتن عقل بقدر کفایت هستند. شما چه ملاکی دارید برای اینکه بگویید این برداشت درست و دیگری اشتباه است؟[/quote] سلام قرآن یک کتاب است در کنار سایر کتابها.مؤمنان تنها به قرآن ایمان ندارند، بلکه به همه‌ی پیامبران و کتابهای پیامبران ایمان دارند و بین پیامبران فرقی نیست و البته این بر خلاف اعتقادات شیعیان و سنیان است که تنها قرآن را معتبر می دانند و محمد را برترین پیامبر: وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ ملاک نهایی درستی یک… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۸, ۱۳۹۵ ۱۲:۴۲ ب٫ظ

سلام جناب “عباس” اینکه میفرمایید: “…با دیگران قائم به «قسط» باشد” اتفاقا همین قائم بالقسط بودن مومنین (البته اگر باشند) است که باعث میشود قدرتمندان و مخالفین “قسط” مزاحم مومنین شوند. مزاحمت که سهل است آنها را ابتدا آزار و اذیت و سپس تبعید و زندان می کنند و اگر کوتاه نیامدند میکشند. شما قیام بالقسط را به دخالت کردن در زندگی (روزمره) دیگران تقلیل ندهید… با اینکه بیشتر مستضعفین گرد پیامبران جمع میشده اند باز هم فرعونیان از این تجمع هراس داشته اند… لذا برای اتمام حجت پیامبران با قدرتمندان معجزات ارسال میشده است… به قدرتمندان بشارت داده میشده… مطالعه بیشتر»

ایرانی
ایرانی
دی ۸, ۱۳۹۵ ۸:۳۱ ق٫ظ

برخلاف نظر اقامجید این حرف ها باد هوانیست وبسیار روشنگرست وقطعا شنونده هایی دارد

عباس
عباس
دی ۷, ۱۳۹۵ ۱:۰۴ ب٫ظ

ملاک این است که دین ورزی داخل کتاب نیست. «ایمان» و «سلم» فردی است. فردی اما به معنی خودمحوری و بی اعتنایی به دیگران نیست. اتفاقا مومن باید بیشتر از هر کس دیگری «محسن» باشد و در رابطه با دیگران قائم به «قسط» باشد. بزرگترین دروغ تاریخ این است که محمد رسول الله دین جدیدی آورد. در حالی که خود قرآن می گوید به او چیزی گفته نشده است که به انبیا قبل گفته نشده باشد. محمد رسول الله رسول قوم قریش و مامور ابلاغ به سران قریش و هدایت قوم قریش بود همانطور که حضرت موسی مامور ابلاغ فرمان… مطالعه بیشتر»

مرادی
مرادی
دی ۶, ۱۳۹۵ ۴:۲۱ ب٫ظ

سلام

بنظر میرسد کلید مشکل این است که برداشت از قرآن چگونه باید باشد.

علت عمده بوجود آمدن فرق مختلف اختلاف در برداشت از قرآن است.البته همه مدعی داشتن عقل بقدر کفایت هستند.

شما چه ملاکی دارید برای اینکه بگویید این برداشت درست و دیگری اشتباه است؟

والسلام

مجید
مجید
دی ۶, ۱۳۹۵ ۱:۰۱ ب٫ظ

چرا با اینهمه تلاش و زوری که زده می شود کسی در جامعه برای این قببل سخنان باد (=….!) هم در نمی کند؟آهان، لابد: آنها کور و کر و لالند و عقل ندارند والبته در اوهام به سر می برند! ————-مدیر سایت: دوست عزیز اگر نقدی به مطالب منتشره دارید بیان کنید. درج کنایه و توهین و گریز به حواشی سودی به حال کسی ندارد. وقتی نقدها و نظرات خود را تمام گفتید و چیزی برای بیان نماند، سکوت کنید و داوری را به مخاطبان و خوانندگان بگذارید. وقتی این قبیل کامنت‌های شما منتشر نمی‌شود، ناراحت می‌شوید، اما انصاف بدهید… مطالعه بیشتر»

70
0
دیدگاه خود را با نویسنده و خوانندگان در میان بگذاریدx