تأملی درباه «گناه» و «قاعده‌ی زرین اخلاق»

مجید نواندیش: قاعده طلایی یا قاعده زرین یک اصل اخلاقی است که دو مطلب را بیان می‌کند: ۱- شخص باید به گونه‌ای با دیگران رفتار کند که دوست دارد دیگران در شرایط مشابه با او آن‌گونه رفتار کنند (شکل مثبتِ قاعده)  ۲- شخص نباید به گونه‌ای با دیگران رفتار کند که دوست ندارد آن‌گونه با او رفتار شود (شکلی منفی و منعیِ قاعده؛ که گاه قاعده نقره ای  یا «قاعده سیمین» خوانده می‌شود)[۱]

یک محقق متکلم[۲]  در چند دهه پیش تمام متون کلاسیک ادیان کلاسیک عالم را بررسی کرده است. وی در یک مقاله محققانه با اوردن استنادات از شرق دور ژاپن تا امریکا به عنوان مذاهب در ظاهر یک خدایی و چند خدایی و بی خدایی موجود میگوید تنها اصل مشترک این نظامهای فکری قاعده طلایی اخلاق (قاعده انصاف) است که همه اینها در متونشان اورده اند. توسط مراجع مقدس مذهبی شان که برای ایشان تقدس دارد. مثلا در اسلام در صحیح بخاری و نهج البلاغه امده است.

مصطفی ملکیان می گوید: شما بهتر از من می‌دانید که ما چیزی داریم به نام «اخلاق جهانی» یا «اخلاق مشترک» که مخرج‌مشترک و فصل مشترک همه مکتب‌های اخلاقی و نظام‌های اخلاقی و نظریه‌های اخلاقی است. یکی از احکام و قواعد آن اخلاق جهانی قاعده زرین است؛ بنابراین قاعده زرین اصلا مخالفی ندارد. همه مکتب‌های اخلاقی، همه نظام‌های اخلاقی، همه نظریه‌های اخلاقی به قاعده زرین قائل‌اند؛ منتهی بعضی به هر دو وجه آن قائل‌اند، هم وجه ایجابی‌اش و هم وجه سلبی‌اش، و بعضی فقط به وجه سلبی آن قائل‌اند: بعضی می‌گویند: «با دیگران چنان رفتار کن که خوش داری آن‌چنان با تو رفتار کنند و با دیگران چنان رفتار مکن که خوش نداری آن‌چنان با تو رفتار کنند»؛ بعضی فقط قسمت دومش را قبول دارند که «با دیگران چنان رفتار مکن که خوش نداری آن‌چنان با تو رفتار کنند». بنابراین اینکه در همه کتاب‌هایی که به‌توصیه من یا به‌دست خود من ترجمه شده معمولا از قاعده زرین یاد شده به این معنی نیست که همه‌ آن کتاب‌ها به یک مکتب اخلاقی تعلق دارند، به یک نظام اخلاقی، به یک نظریه اخلاقی. نه؛ قاعده زرین مشترک همه مکتب‌ها و نظام‌ها و نظریه‌هاست[۳].

مصطفی ملکیان همچنین در حسینیه ارشاد در سخنرانی تحت عنوان “اخلاق جهانی عامل پیوند دهنده مکاتب و اندیشه‌های مختلف است” (نخستین شب از مراسم شب های قدر۱۳۹۰) می گوید: اخلاق جهانی یعنی اشتراکات تمام مکاتب. وی افزود: یکی از اصول اخلاق جهانی به قاعده زرین مشهور است. یعنی با دیگری چنان رفتار مکن که خوش نداری که دیگری با تو رفتار کند. شهود هر انسانی با هر مکتب اخلاقی حکم می کند که با دیگری نباید رفتاری کرد که دیگری خوش ندارد با او این رفتار شود. اخلاق جهانی یعنی اشتراکات تمام مکاتب اخلاقهای جهانی که این مسئله عامل وحدت بخش همه انسانها خواهد بود و همچنین تفسیر متون مقدس را تحت الشعاع خودش قرار خواهد داد.

اگر این قاعده را فقط در مرز نفس و خود در نظر نگیریم. بلکه آن را به مرزهای هویتی خود، همچون خانواده، قوم، شهر و کشور ومذهب و …. گسترش دهیم، این قاعده بسیار قدرتمند شده و می توان آن را قاعده زرین تعمیم یافته نام نهاد.

تقسیم بندی اول گناهان

حوزویان، اقسام ظلم را ظلم به خداوند، ظلم به نفس و ظلم به دیگران می دانند. گناه بنظر بنده از جنس ظلم است. اما به قسم ظلم به خداوند معتقد نیستم.

قسم اول گناهان، ظلم به خود و نفس می باشد. یکی از فیلسوفان غربی در کتاب خود خطا و اشتباه را تنها فقط ظلم و ستم به خود دانسته است. گناه آدم در داستان سمبولیک آفرینش آدم و حوا، بنظر بنده ظلم به خود بود.  آیه قران: گفتیم ای آدم تو با جفت خود در بهشت جای گزین، و در آن جا از هر نعمت که بخواهید بخورید، ولی به این درخت (گندم یا سیب) نزدیک نشوید (زیرا اگر نزدیک شوید) از ستمکاران خواهید بود (آیه ۳۵ سوره بقره).

ستمکار به چه کسی؟ به غیر از آدم و حوا که فرد دیگری آنجا نبوده است. بنظر بنده ستمکار به خود می شده اند. بعد از خوردن میوه آن درخت که مفسران و محققان هنوز در حال بررسی اینکه چه بوده است هستند! حضرت آدم به پروردگار می فرماید: قَالاَ رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا (آیه ۲۳ سوره اعراف)، گفتند: خدایا ما (در پیروی شیطان) بر خویش ستم کردیم.

داستان آفرینش آدم و حوا، سمبولیک می باشد. یک داستان آموزشی برای ابناء بشر و دیگر موجودات غیبی می باشد. مسئله نوع میوه، اینکه از چه چیزی نهی شده بودند نیست. چون داستان سمبولیک می باشد. مهم اینجاست که به آنان نهی آمد و گفت اگر انجام دهید ستمکار می شوید و اینان متوجه نشدند که به خودشان ستم می کنند چون کس دیگری بجز آنان آنجا نبوده است. بعد از نافرمانی تازه فهمیدند به خودشان ظلم کرده اند. دقت کنید خودشان در آیه ۲۳ سوره اعراف می گویند پروردگارا ما به خویشتن ظلم و ستم کردیم.

باز در داستان موسی، موسی خطاب به خداوند در سوره قصص آیه ۱۶ می گوید: گفت پروردگارا من بر خویشتن ستم کردم مرا ببخش پس خدا از او درگذشت که وى آمرزنده مهربان است.

یک دوست در مهربانترین حالت و سخن می گوید مواظب خودت باش. بزرگترین قسم گناهان گناه آسیب رساندن به خود، شامل جسم، روان، روح خود می باشد. ظلم به نفس دارای سطوح مختلف و سطوح خرد و کلان می باشد.

دستورات تمامی ادیان را می توان به چهار قسم تقسیم کرد: ذکر به معنای یادآوری شامل مناجات و عبادات، امساک، عدالت در رفتار با دیگران و انفاق در رفتار با افراد اجتماع. دقت کنید که در این تقسیم بندی بخش ذکر نام دارد. هدف از ذکر، یادآوری انسان برای رعایت سه قسم دیگر می باشد. عدم رعایت آن به معنای ظلم به خداوند نمی باشد.

امساک همچون دستورات مربوط به روزه داری در اسلام، فردی می باشد. انسان ها با شهوت شکم، هوس خوراک های مختلف می توانند به خود ظلم نمایند. امروزه یکی از مشکلات بشر امروزی مبتلا شدن افراد به چاقی مضر برای بدن می باشد. وجود انواع خوراکی های مضر برای بدن و میل به مصرف آنها از دیگر مشکلات بشر امروزی می باشد. امساک در خوراک می تواند به کنترل هوس، میل به پرخوری و … کمک نماید. البته امساک اقسام دیگری نیز دارد که برای جلوگیری از اطاله مطلب از ذکر آنها خودداری می کنیم. انسان ها برای تزریق هورمون دوپامین و ایجاد هیجان و شادی کاذب نیز ممکن است به خود ظلم نمایند. انواع اعتیاد به مواد مخدر، مصرف مسکرات عموما با هدف ایجاد هیجان و شادی کاذب در انسان ها صورت می گیرد، در حالیکه آسیب رساننده و مضر برای نفس شامل بدن، روان و روح می باشند. از نظر بنده گناه اعتیاد به مواد مخدر حتی سیگار، بسیار بدتر از گناه مصرف مسکرات بدلیل زیان ده بودن بیشتر آن برای انسان می باشد.

قسم دوم گناهان، شامل ظلم به دیگران می باشد.

بنظر بنده در تمامی گناهان این قسم قاعده طلایی یا قاعده زرین تعمیم یافته نقض می گردد. باز می توانیم به داستان گسترش یافته آفریش آدم و حوا در روایات، بعد از بچه دار شدن و بزرگ شدن هابیل و قابیل و خواهرانشان آنطور که در روایات آمده است مراجعه کنیم. در داستان آفرینش آدم و حوا، خطای دوم طبق روایات این موقع روی می دهد. این خطا، خطای قتل برادر می باشد اما مهم دلیل وقوع آن می باشد. طبق این داستان، قابیل آنچه که برای خود می پسندد (همسر انتخاب شده) را برای هابیل نمی پسندد و در نهایت قابیل هابیل را می کشد. همانطور که گفته شد، معتقدم این داستان سمبولیک بوده و اهداف آموزشی دارد.

تقسیم بندی دوم:

گناهان شخصی: یک سری گناهان شخصی داریم، گناهانی که بیشتر شامل ظلم به خود می توانند محسوب شوند.

سبیل الشیطان شدن: اقسام دیگر گناهان، وسیله برای توسعه شر در این دنیا شدن می باشد. اینکه انسان وسیله ای تبلیغی، تشویقی در جهت توسعه شر در این دنیا شود و مسبب گسترش یا اشاعه بدی ها و شرها در این دنیا شود.

صدوا عن سبیل الله شدن:  سوره نساء آیه ۶۷ آمده است: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلَالًا بَعِیدًا ، بى‏تردید کسانى که کفر ورزیدند و [مردم را] از راه خدا باز داشتند به گمراهى دور و درازى افتاده‏اند.

یکی از اقسام دیگر گناهان، مانع شدن از جاری شدن قوانین الهی، حق و خوبی ها می باشد. بطور مثال خداوند وعده رزق و روزی به همه داده است. پس چرا در دنیا این همه گرسنه داریم و حتی روزانه از گرسنگی امار فوتی در جهان داریم. این بخاطر افرادی است که صدوا عن سبیل الله شده اند.

بدترین قسم گناهان، سبیل الشیطان شدن نمی باشد. صدوا عن سبیل الله و مانع شدن از جاری شدن خیر و خوبی ها می باشد. در آیه نحل ۸۸ قران، آمده است: کسانی که کفر ورزیدند و از راه خدا باز داشتند به [ سزای ] آنکه فساد می کردند عذابی بر عذابشان می افزاییم.

امامان و پیامبران به احتمال زیاد، هیچگاه صدوا عن سبیل الله و سبیل الشیطان نشده اند. چون اگر می شدند بخاطر داشتن روحی با درجه بسیار زیاد، باطل نیروی بسیار زیادی می یافت و شرهای بزرگی میتوانستند رقم بزنند.

 پی‌نوشت‌ها:

[۱] https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D9%87_%D8%B7%D9%84%D8%A7%DB%8C%DB%8C

[۲] هانس کونگ، کشیش، متأله (عابد، زاهد، آنکه به علم الهیات اشتغال دارد) و نویسنده کاتولیک سوئیسی است

[۳] https://3danet.ir/%D9%85%D8%B5%D8%B7%D9%81%DB%8C-%D9%85%D9%84%DA%A9%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AA%DA%A9%E2%80%8C%D8%B5%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C/