پدر واقعی حضرت ابراهیم کیست؟ آیا پدرش بت پرست بود؟

مقدمه: اهل سنت معتقدند پدر حضرت ابراهیم(ع) حضرت بت‌پرستی موسوم به آزر بود. از طرفی علمای شیعه برآنند که پدر و مادر و اجداد هیچ یک از پیامبران و از آن جمله پدر حضرت ابراهیم مشرک و بت‌پرست نبوده، بلکه همه آنان موحد و یکتاپرست بودند و نام پدر آن حضرت نیز تارخ بوده است. در کتب عهدین نیز همین نام برای پدر ابراهیم(ع) آمده است.

تحلیل
در دیدگاه مفسرین شیعه ، از کنار هم قرار دادن آیات ( ۴۱ سوره ابراهیم، ۲۸ سوره نوح، ۴۷ مریم، ۸۶ شعراء ، ۱۱۳ و ۱۱۴ سوره توبه) چنین استدلال می‌شود:
ابتدا با توجه به آیه ۴۷ سوره مریم، حضرت ابراهیم(ع) آزر را به یکتاپرستی دعوت می کند و به او وعده می دهد که برایش از پروردگار طلب مغفرت خواهد کرد: (قال سلام علیک ساستغفر لک ربی انه کان بی حفیا)(مریم،۴۷).

سپس قرآن کریم در سوره شعراء ، دعای ابراهیم(ع) را ذکر می کند: ( واغفر لابی انه کان من الضالین) (شعراء، ۸۶) . یعنی در اینجا این پیامبر بزرگوار به دلیل وعده‌ای که به آزر داده بود برای او دعا کرده است. اما بعدها که بر او آشکار شد آزر مشرک واقعی است و راهی به هدایت ندارد، از او بیزاری جست. که این موارد در آیات ۱۱۳ و ۱۱۴ توبه ذکر شده است:

(ما کان لانبی و الذین امنوا ان یستغفروا للمشرکین و لو کانوا اولی قربی من بعد ما تبین لهم انهم اصحاب الجحیم(۱۱۳ توبه) . (وما کان استغفار ابراهیم لابیه الا عن موعد وعدها ایاه فلما تبین له انه عدو لله تبرا منه ان ابراهیم لاواه حلیم)(۱۱۴توبه).

منظور این است که پیامبران و مومنان نباید برای مشرکان طلب آمرزش کنند. مگر اینکه هنوز امید به نجات آنها داشته باشند. اینکه حضرت ابراهیم برای آزر طلب آمرزش کرد به دو دلیل بود:

۱. هنوز یقین نداشت که آزر دوزخی است و هدایت نمی پذیرد.
۲. طبق آیه ۴۷ مریم به او وعده داده بود.

اما مطابق آیه ۱۱۴ ، پس از اینکه بر او روشن شد آزر دشمن خداست از او بیزاری جست. آیه ۱۱۴ توبه، به دعایی که در آیه ۸۶ شعرا مطرح شده بود اشاره کرده است.
ابراهیم(ع) در اواخر عمر ، پس از مرمت خانه کعبه و پس از آنکه برای نسل خود و برای آبادانی و امنیت مکه دعا می-کند، دوباره برای پدرش ( برای پدر و مادرش و تمام مومنان) دعا کرده است: ( ربنا اغفر لی و لوالدی و للمومنین یوم یقوم الحساب) (ابراهیم، ۴۱) . این دعا، آخرین دعای ابراهیم(ع) است که در قرآن یاد شده و همانند آخرین دعای نوح(ع) است که پس از طوفان دعا کرد: ( رب اغفرلی و لوالدی و لمن دخول بیتی مومنا و للمومنین و المومنات و لا تزد الظالمین الا تبارا)(نوح ۲۸). این دو آیه (۴۱ ابراهیم و ۲۸ نوح) شباهت بسیار به یکدیگر دارند. از این جهت که هر دو آخرین دعایی بودند که از این دو پیامبر عظیم الشأن در قرآن ذکر شده و البته از نظر محتوا نیز بسیار به هم نزدیک‌اند. گویی پیامبران پس از اتمام ماموریت خود برای والدین خود و مومنان طلب آمرزش داشته اند.

نکته‌ی دیگر این است که در آیه ۴۱ سوره ابراهیم، حضرت ابراهیم(ع) پدر خود را با لغت « والد» مورد دعا قرار داده است. ولی در سایر آیات مربوط به آزر، لغت «اب» در مورد آزر به کار رفته است. این نشان می دهد که در داستان ابراهیم(ع) بین دو لغت والد و اب تفاوت است. از آن جهت که در آیه ۲۸ سوره نوح نیز کلمه «والد» در دعای حضرت نوح (ع) به کار رفته است و این دو دعا شباهت بسیاری به هم دارند، می توان گفت از لغت « والد» برای پدر در هر دو آیه استفاده شده و کلمه «اب» در مورد آزر با کلمه «والد» فرق دارد و به پدر واقعی تعبیر نمی شود.

نتیجه گیری:

• از آنجا که ابراهیم(ع) در اوایل دعوت خود برای آزر دعا کرده بود و سپس از او بیزاری جسته بود، دیگر معنا ندارد که در اواخر عمر و در آخرین دعا ( آیه ۴۱ ابراهیم) دوباره برای آزر دعا کند. پس در آیه ۴۱ ابراهیم، او برای والدین واقعی خود (پدر واقعی اش ) دعا کرده و پدری که در اینجا مطرح شده فردی غیر از آزر بوده است.

• از آنجا که پس از کلمه والدی ، کلمه مومنین آورده شده، نشان می دهد فقط مومنان مورد دعا قرار گرفته اند. یعنی ابراهیم(ع) برای والدینی دعا کرده که مومن بودند. در آن زمان ایمان نداشتن آزر بر وی مسجل شده بود و نمی توان گفت ابراهیم(ع) در این آیه برای آزر دعا کرده است. اگر پدر واقعی وی همان آزر بود، باید فقط برای مادرش دعا می کرد. چون قبلا از آزر بیزاری جسته بود. بنابراین او در این آیه برای فردی غیر از آزر، و برای پدر واقعی خود(تارخ) دعا کرده است. همچنین تورات نیز «تارخ » را پدر ابراهیم(ع) می داند نه آزر را.

• این مطلب با آیات ۱۱۳ و ۱۱۴ توبه هم سازگاری دارد. یعنی ابراهیم(ع) در ابتدا به ایمان آوردن آزر امید داشت . به او وعده داد برای آمرزش او دعا خواهد کرد و دعا کرد. ولی پس از اینکه دوزخی بودن آزر برایش روشن شد از او بیزاری جست و در اواخر عمر ، زمانی که برای آبادانی مکه، پاکی نسل خود و برای همه مومنان دعا می کرد، دیگر برای آزر دعا نکرد.

• در داستان حضرت ابراهیم، دو کلمه «أب» و «والدی» با یکدیگر تفاوت دارند. از تشابه بسیار آیه ۴۱ ابراهیم با آیه ۲۸ نوح، می توان فهمید والدی به پدر و مادر حقیقی اشاره دارد. أب در داستان ابراهیم(ع) به معنی کسی است که سرپرستی دیگری را بر عهده دارد، اگر چه پدر او نباشد.

• آزر ، أب (سرپرست) ابراهیم(ع) بوده و فرد دیگر که در روایات و تورات به تارخ نام دارد، والد(پدر واقعی) ایشان بوده است.

مطابق روایات آزر ناپدری (همسر مادر) حضرت ابراهیم بوده ، او را بزرگ کرده و حق پدری بر او داشته و قرآن او را به نوعی پدر و سرپرست (اب) حضرت ابراهیم (ع) می داند و نخواسته حق پدرخواندگی و سرپرستی آزر را از او سلب کند. نادیده دانستن این امر از لطف و عدل پروردگار به دور است. به هر حال در تمام ادیان الهی بر این تأکید شده که هر فردی خود مسئول عملکرد خویش است.(پسر بار گناه پدر را نخواهد کشید و پدر بار گناه پسر را نخواهد کشید. صداقت صدیق بر او خواهد بود و شرارت شریر بر او) (حزقیال، ۱۸:۲۰).

معرفت‌جو

——————–

منبع: برگرفته و ادغام از تفسیر المیزان و تفسیر نمونه