پیشنهاد هایی به روشنفکران دینی

علی هراتی: پیشنهاد اول من به روشنفکران دینی و سایر اهل نظر و فرهنگ، عبارت از این است که «یه مقدار کفه گفتمان ایجابی و همدلانه را در کنار گفتمان سلبی و انتقادی تقویت کنند.» راه به سوی حقیقت از سلب و ایجاب، نه گفتن و آری گفتن تشکیل شده است. به قول اقبال لاهوری در تفسیر منحصر بفردش درباره جمله «لا اله الا اللّه»: نکته ئی میگویم از مردان حال,امتان را «لا» جلال «الا» جمال /هر دو تقدیر جهان کاف و نون,حرکت از لا زاید از الا سکون/تا نه رمز لااله آید بدست,بند غیر الله را نتوان شکست/در محبت پخته کی گردد خلیل,تا نگردد لا سوی الا دلیل.

بنابراین این نه گفتن و آری گفتن باید توأمان و همراه باشد. متأسفانه دین خرافاتی و عقاید موهوم از دینداری ناشی می شود که فقط آری گفتن را یاد گرفته است و هر نفی و انکاری را مساوی با الحاد می گیرد. چهره هایی که خشک مغزی و خودخواهی و تعصب و لجاجت در آنها موج می زند و به جای اینکه قشر و پوسته دین را تا سطح معنا اوج دهند، گوهر و اصل را تا سطح سیاست مبتذل و فقه نجاسات و شکیّات تنزل می دهند.

از سوی دیگر، رَویه روشنفکری متعارف است که اعتراض و انتقاد جایی برای دوستی و همدلی باقی نگذاشته است. احساسات منفی مانند ترس و نومیدی و شرم و خشم و غیره می توانند نقش انگیختاری داشته باشند، اما اگر همینطور روی آنها توقف کنیم و درجا بزنیم روح مان را مثل خوره می خورند و تمام احساس های لطیف مان را نابود می سازند. ایمان و عشق احساس های مثبت ی هستند که وصال بعد از هجران را برایمان به ارمغان می آورند.

بله، نباید گول خورد و اسم های _حقیقت، عدالت، دین و اسلام_ را به جای مُسمای واقعی آنها گرفت و دست از اعتراض به استبداد چه دینی و چه غیر دینی و مطالبه حقوق برداشت، اما در نهایت، نباید اجازه بدهیم این آشوب بیرونی، تا حد امکان، آرامش درونی مان را متلاطم سازد. هیچ چیز در دنیا اینقدر ارزش ندارد که به خاطرش نفس خودمان را ضایع کنیم. مثلا بزرگوارانی مانند مولوی و شریعتی، خیلی از عقیده های مرسوم و رفتارهای موروثی جامعه را نقد می کنند ولی به هر حال یک حقیقت استعلایی و مطلق را در نوشته های ایشان می توان مشاهده کرد. کتاب (نیایش) گاندی، ترجمه شهرام نقش تبریزی را مطالعه کنید تا ببینید چه طور این بزرگوار مبارزه های عدالت طلبانه اجتماعی را با دعا و نیایش هایی به این سان پرشور و شوق جمع می کند. خوب، اگر این وجهه ایجابی در آثار روشنفکران دینی مغفول شود، بغیر از نسبی گرایی محصولی نخواهد داشت. به قول استاد بیژن عبدالکریمی، تنها در سایه یک حقیقت استعلایی و مطلق و به زبان دین، امر قدسی_خداوند است که امکان نقد کردن وجود دارد واگرنه، سطح نقد ها تا سر حد نق زدن و غرولند کردن های دورهمی تقلیل داده می شود.

****

نمی دانم چطور می توان از این دور و تسلسلِ “مردم و ساختار” خلاص شد که از یک طرف ساختار حکومتی، مردم را در بی فرهنگی و فقر اقتصادی تثبیت می کنند و از یک طرف مردم با طرفداری های متعصبانه و حمایت های مذهبی سیاسی بیجا، حکومت را تأیید می کنند. آیا نمی شد اینقدر برای همدیگر نوشابه باز نکنیم و اعتراف کنیم دچار بحران و انحطاط هستیم، هم حکومت و هم مردم. حداقل این اعتراف به بحران و انحطاط، نقطه شروعی برای اصلاح و بازسازی می شد. با سرپوش گذاشتن روی واقعیت زشت، واقعیت را زیبا نمی کنیم فقط زمان را از دست می دهیم و سرمایه های ملی را از کف.
تقریبا همه ما، چه پوزیسیون و چه اپوزیسیون؛ چه بسیجی و چه روشنفکر؛ روح و جانمان با یاد خدا روشن نیست و نشاط و سرزندگی را که یک مؤمن واقعی در ارتباط با خدا دست پیدا می کند نداریم. دین حقیقی اکثر قریب به اتفاق جامعه ما، (عافیت طلبی و تزویر) است و متأسفانه دیگر خبری از (اعتراض برای دیگری) نیست. یکجور فرد گرایی منحط، که فقط به خوشبختی خود اهمیت دادن و گلیم خود را از ورطه بیرون کشیدن و از سرنوشت جمعی و وضعیت توده مردم غافل بودن، تار و پود واقعیت اجتماعی ما را شکل می دهد. به قول سر حلقه رندان جهان حافظ: چون نیک بنگری همه تزویر می کنند.

پیشنهاد دوم من که به نظرم فوق العاده مهم می آید این است که ((ما به یک اجتماع نخبگان و روشنفکران احتیاج داریم که پلی باشند برای اصلاح مردم و حکومت)). اما متأسفانه روشنفکران دینی و معنوی، نه تنها با هم همدلی و موافقت ندارند، بلکه ستیزه و جدال، آنها را با هم بیگانه و حتی دشمن ساخته است. روشنفکران دینی که این همه روحانیت سنتی را سرزنش می کنند که چرا اهل مدارا و گشودگی و تحمل عقاید مخالف نیستند، پس چرا در صحنه عمل این طور به یکدیگر پرخاش می کنند و چهره های همدیگر را لجن مال می کنند؟؟ بگذریم از اینکه مرز میان روشنفکرهای آرمان گرا و دانشگاهیان اصلاح طلب، با توده مردم برداشته شده است، چرا که هر دوگروه صبح تا شب، جز زن و بچه و ماشین و خونه و قسط و وام و پول و مدرک، در جستجوی چیز دیگری نیستند؛ البته در این شرایط اقتصادی هولناک، تا حدی حق می دهم که این طور درگیر مسائل دنیوی باشند.

اگر اساتید دانشگاه و اهل نظر و روشنفکر ها و هنرمندان، یه مقدار از زندگی روزمره و کارهای روتین بزنند و دردِ مردم را با گوشت و پوست احساس کنند و اختلافات فرعی و نامربوط را کنار بگذارند، احتمال اینکه یک (وحدت نظر و اتفاق آراء) باهم تشکیل بدهند بسیار زیاد است. این وحدت نظر و اتفاق آراء درباره مسائل روز و ارائه راه حل ها و افق های راهگشا را، دست کم نگیریم، چرا که بدون شک این هژمونی، قدرت سیاسی و یا مردم را تحت تأثیر قرار خواهد داد. گیرم قدرت سیاسی اینقدر در ساختار ادغام شده است که گوشش به این حرف ها بدهکار نباشد، اما مردم و حداقل جمعیت قابل توجهی از مردم را تحت تأثیر قرار می دهد. این انزوا طلبی های روشنفکرانه، خودخواهی و خودفریبی است، در حالی که به قول بزرگواری، رسیدگی به درد مادی دیگری، نیاز معنوی ما را می سازد. حالا انتظار یه چهره کاریزماتیک مانند علی شریعتی را نداریم ولی حداقل وحدت و اتحادی باید میان روشنفکران دینی وجود داشته باشد تا آنها را به یک هژمونی و طبقه اجتماعی مبدل سازد.

به فرض، مردم جامعه ایران یکشبه متحول بشوند و بخواهند ساختار را تغییر بدهند، اما پشتوانه شان چه روشنفکرها و چه مفاهیمی باید باشد وقتی خودشان، خودشان را قبول ندارند و درباره هیچ ایده ای، اتفاق نظر ندارند. متأسفانه فاصله روشنفکر های دینی و معنوی ما_اسمش را هر چه می خواهید بگذارید، کسایی که سعی می کنند، با فهم معاصر و زبان معاصر دین را معرفی کنند_ با توده مردم خیلی خیلی خیلی زیاد است و حتی برای خیلی ها اسم شان ناآشنا و بیگانه است در حالی که مردم همان اهرم فشاری هستند که پشتیبان هر اعتراض و انتقادی هستند.