بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن ـ بخش دوم
نیما حق پور: پیرو «طرح بحث پیرامون امت واحد در قرآن» و بعد از بررسی عبارت ابتدائی آیه ۲۱۳ بقره در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن»، حال بر آنم که دو عبارت ابتدائی آیه ۱۹ سوره یونس را در دستور پژوهش قرار دهم که می‌فرماید: «وما کانَ النّاسُ إلّا أُمَّهً واحِدَهً»، «فَاخْتَلَفُوا» تا ببینیم که آیا علی‌رغم تشابه عبارت اول آن با عبارت اول آیه ۲۱۳ بقره که می‌فرماید «کانَ النّاسُ اُمَّهً واحِدَهً»، آیا مترجمان شقوق دیگری را مطمح نظر قرار داده‌اند یا نه، به همانها که به جمع بندی آنها پرداخته شد، اکتفا نمود‌ه‌اند.
ترجمههای عبارت دوم آیه ۱۹ یونس را نیز که می‌فرماید «فَاخْتَلَفُوا» از این جهت مورد بررسی قرار می‌دهم که نظر غالب مترجمان در مورد دلیل یا علت بعثت انبیاء مندرج در عبارت دوم آیه ۲۱۳ بقره این بود که به جهت اینکه مردمان پس از اینکه امت واحده بودند، تدریجاً دچار اختلاف گشتند. البته انگیزه دیگری نیز از این بررسی وجود دارد که متعاقباً بدان پرداخته خواهد شد.
اما قبل از اینکه به ترجمه‌ها از آیه ۱۹ یونس بپردازم، ابتدا چند توضیح و ترجمه دیگر از عبارت ابتدائی آیه ۲۱۳ بقره را که می‌فرماید «کانَ النّاسُ اُمَّهً واحِدَهً» و در بخش پیشین، به دلیل جاافتادگی یا عدم اطلاع و دسترسی، نیامده بود، می‌آورم: (۱)
ـ صادقی تهرانی در ذیل ترجمه‌اش (مردمان (در گمراهی) امتی یگانه بودند…) این توضیح را نیز آورده است: «این «کان» بودنی است شأنی که مردمان پیش از آمدن پیامبران در گمراهی‌هاشان همسان بوده‌اند و این پیامبرانند که با آمدنشان میان مردمان ناهمسانی افتاده و گروهی همچنان بر گمراهیشان باقی ماندند و گروهی هم هدایت یافتند، و از نظر فعلیتش بر اساس صریح آیاتی چند، ارسال پیامبران از آغاز زمان تکلیف بوده که سرآمدش در این نسل پایانی حضرت آدم (ع) بوده. ضلالت دوم هم اختلافاتی است که اهل کتاب با وجود پیامبران و کتابهای وحیانی ایجاد کردند.»(۲)
ـ در تفسیر سورآبادی هم بعد از ترجمه آیه آمده: «و گفته‌اند از پس طوفان، در آن وقت که نوح ماند و فرزندان او، و همه مؤمن بودند. و گفته‌اند امه واحده علی الکفر قبل خروج محمد، و گفته‌اند امه واحده علی الاقرار بمحمد و بنعمته و صفته قبل مجیئه»(۳)
اما ترجمههای تحت اللفظی که در این مجال از عبارت ابتدائی ۲۱۳ بقره به ترجمههای پیشین افزوده می‌گردند:
۱ـ مردم امت واحدی بودند. (بختیاری نژاد(۴))
۲ـ مردم یک امت یا امتى یگانه بودند. (آبان(۵)، محمود حسن(۶))
۳ـ مردم جماعتی واحد بودند. (حداد عادل(۷))
۴ـ مردم یک گروه یا طایفه بودند. (خانی و ریاضی(۸)، نسخه ۷۵۹ (۹))
حال ترجمه‌هایی را که حاوی شرح و بسط یا توضیحی هستند، و در نوبت پیشین نیامدند، از نظر می‌گذرانیم:
ـ تاجی گله‌داری: «(در آغاز) مردم یک امت بودند…»(۱۰)
ـ خاموش هروی: «(در آغاز مردم یک امت (گروه) بودند (سپس اختلاف کردند)…»(۱۱)
ـ کرمی: «مردم (در آغاز) جامعه‌ای یگانه بودند (و کشمکش نداشتند)، پس (آنگاه که دستخوش کشمکش شدند)…»(۱۲)
قرائتی: «مردم (در آغاز) امتی یگانه و یکدست بودند (و در میان آنها تضاد و درگیری نبود. سپس از میان آنها اختلافات بوجود آمد)…»(۱۳)
ـ صفوی: «مردم در آغاز، یک امت بودند و اختلافی نداشتند؛ سپس تضاد منافع باعث اختلاف میان آنها شد و برای رفع اختلاف به قوانین و مقرراتی نیازمند گشتند…»(۱۴)
ـ محمودیان: «مردم (در آغاز آفرینش) یک امت بودند (و همگی بر یک راه و روش و دارای آئین واحد بودند و در زندگی اولیه و اجتماعی خودشان وحدت داشتند اما بعدها در اثر گسترش اجتماعات مختلف بشری و کثرت انسانها، خواسته و سلیقه‌ها نیز توسعه یافت و در اثر اختلاف سلیقه‌ها، اختلافات گوناگونی بوجود آمد، بنابراین برای رفع اختلافات گوناگون بشر و رسیدن انسانها به تکامل،) خداوند پیامبران دینی رابا قانون الهی (یعنی دین) در میان ملتهای مختلف قرار داد…»(۱۵)
ـ ابراهیمی: «همه مردم (پیش از بعثت پیامبران) امتی یگانه بودند…»(۱۶)
ـ عاملی: «مردم پیش از پیدایش پیغمبران به فطرت ساده خود یک دسته و یک ملت بودند…»(۱۷)
ـ آیت اللهی: «مردم، قبل از بعثت انبیاء همه یک امت بودند، خداوند بخاطر اختلافی که در میان آنها پدید آمد…»(۱۸)
ـ کاشانی: «بودند مردمان پیش از بعثت نوح، بر فطرت اصلی، نه مُهتدی بودند و نه کافر…»(۱۹)
ـ میزرا خسروانی: «مردم (قبل از نوح علیه السلام) صاحب ملت واحدهای بودند (یعنی بر فطرت خدایی می‌زیستند و در زندگانی دنیا برهبری عقل و غرائز بشری بعمارت و معیشت می‌پرداختند، و در آنحال نه راه هدایت میپیمودند و نه مشرک و کافر بودند و بعبارت اخری خالی از دین می‌زیستند)…»(۲۰)
ـ بازرگان: «و مردم (پیش از موهبت اختیار، در پیروی از غرائز) امتی واحد (همانند) بودند، پس (با آغاز اختیار و هبوط آدمیان و پیدایش اختلاف و دشمنی به تحریک شیطان) خدا پیامبران را…» (منظور از «امت واحد»، یکسان بودن در اهداف و عملکردهاست. این یکسانی در مورد حیوانات نیز، که همگی به فرمان غرائز عمل می‌کنند، صادق است و تمامی جنبندگان روی زمین و آسمان «امتی» همانند آدمیان محسوب می‌شوند (انعام ۳۸). قبل از ظهور و بروز اختیار در نوع بشر، همگی در عالم حیوانی به فرمان غرائز عمل می‌کردند و عملکردی یکسان داشتند (مرحله نخست). با جهشِ نوعی در این موجود و گزینش آدم از میان عالمین (آل‌عمران ۱۳۳)، انحراف در دوراهی انتخاب میان رحمان و شیطان موجب اختلاف و دشمنی گردید (مرحله دوم) و آدمیان از محیط فراوانی و برابری بهشتی به محیط تضادها و دشمنی‌ها هبوط کردند (اعراف ۲۴ ، بقره ۳۶ و ۳۸). ابلیس نیز با سرپیچی از فرمان خدا در خدمت (سجده) به آدم قبلاً به آن محیط هبوط کرده بود (انعام ۱۳). خداوند پس از هبوط آدمیان به زمین (یا شرایط تضاد برانگیز آن)، پیامبرانی را، طبق وعده‌ای که به آنها داده بود، به همراه کتاب (احکام و قوانین و موازین عدل) فرستاد تا در آنچه اختلاف دارند داوری کند (مرحله سوم)…)(۲۱)
ـ بهبودی: «مردم قبل از رسالت رسولان امتی بودند بر یک روش که با خرد و وجدان خود راه زندگی را می‌گشودند. از آن پس خداوند رحمان پیامبران را پیاپی گسیل داشت تا مردم را به بهشت آخرت نوید دهند و از آتش آخرت بیم دهند. خداوند با ارسال رسولان دستور و فرمان را به درستی نازل کرد تا دستور او در اختلافات مردم حاکم و داور باشد نه اراده و فرمان حاکمان…»(۲۲)
با توجه به اینکه مندرجات ترجمههای اخیر، نیازمند افزوده‌ای بر جمع بندی ترجمههای پیشین نمی‌باشد از تکرار پرهیز نموده و مخاطبان گرامی را به بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن» احاله می‌دهم.
اما در این نوبت که به ترجمه‌ها از «وما کانَ النّاسُ إلّا أُمَّهً واحِدَهً فَاخْتَلَفُوا» (یونس ۱۹) پرداخته می‌شود، به دلیل تعدد بیشتر ترجمه‌ها، کوشش می‌کنم جدای از اینکه ترجمه‌ها تحت اللفظی هستند یا شامل شرح و بسط و توضیح، تا آنجا که وجوه اشتراکشان اجازه می‌دهد، آنها را دسته‌بندی نمایم. البته لازم به ذکر است ترجمه‌هایی که در یک دسته قرار می‌گیرند، بعضاً دچار تفاوتهای اندک و بی‌اهمیتی می‌باشند که از آنها صرفنظر می‌شود تا دسته‌بندی مقدور و خلاصه‌تر گردد.
۱ـ مردم جز امت واحده نبودند پس اختلاف کردند. (اشرفی(۲۳)، برقعی(۲۴)، پورجوادی(۲۵)، خرمشاهی(۲۶)، شعرانی(۲۷)، مصباح زاده(۲۸)، مصطفوی(۲۹)، حلبی(۳۰)، فارسی(۳۱)، صفی علیشاه(۳۲)، بختیاری نژاد (۳۳))
۲ـ مردم جز یک امت (یا امتی یگانه) نبودند، پس اختلاف کردند. (انصای خوشابر(۳۴)، آیتی(۳۵)، بهرام‌پور(۳۶)، ثقفی(۳۷)، صادقی(۳۸)، صلواتی(۳۹)، فولادوند(۴۰)، گرمارودی(۴۱)، موسوی همدانی(۴۲)، آبان(۴۳)، محمود حسن(۴۴))
۳ـ مردم جز یک طائفه (یا گروهی یگانه یا گروهی واحد) نبودند پس اختلاف کردند. (امین(۴۵)، خانی و ریاضی(۴۶)، اسفراینی(۴۷)، طبری(۴۸)، رازی(۴۹)، نسخه ۷۵۹ (۵۰))
۴ـ مردم جز ملتی واحد (یا یک ملت) نبودند، پس اختلاف کردند. (شاهین(۵۱)، معزی(۵۲))
۵ـ مردم جز امتی واحد (یا گروهی یگانه) بر یک دین (یا آیین فطری) نبودند، پس اختلاف کردند. (سورآبادی(۵۳)، کاویانپور(۵۴)، الهی قمشه‌ای(۵۵)، برزی(۵۶)، انصاریان(۵۷)، مجتبوی(۵۸)، نسخه دهم هجری(۵۹)، خاموش هروی(۶۰)، رهنما(۶۱)، میبدی(۶۲)، سراج(۶۳)، نسفی(۶۴)، بروجردی(۶۵))
۶ـ مردم (در آغاز) جز امت واحدی نبودند، پس اختلاف کردند. (تاجی گله‌داری(۶۶)، حجتی(۶۷)، حداد عادل(۶۸)، صفارزاده(۶۹)، مکارم(۷۰)، ارفع(۷۱)، نجفی(۷۲)، آیت اللهی(۷۳)، زمانی(۷۴))
۷ـ مردم (در آغاز) جز یک امت (یا امتی یگانه) نبودند، پس اختلاف کردند. (صالحی(۷۵)، پاینده(۷۶)، خواجوی(۷۷)، رضایی(۷۸)، قرشی(۷۹)، مشکینی(۸۰))
۸ـ مردم (در آغاز) جز یک امت (یا امتی یگانه) بر یک دین (یا آیین توحیدی) نبودند، پس اختلاف کردند. (کرمی(۸۱)، صفوی(۸۲)، محمودیان(۸۳)، قرائتی(۸۴)، فیض الاسلام(۸۵))
۹ـ مردم (در آغاز) جز یک امت (یا امتی یگانه) بر یک دین نبودند (یا آیین توحیدی)، پس از پیامبران اختلاف کردند (خرمدل(۸۶))
۱۰ـ مردم در گذشته امتی یگانه بودند، پس اختلاف کردند. (طبرسی(۸۷) ، عاملی(۸۸))
۱۱ـ مردم جز در دوره آدم یا نوح یا ادریس یا … امت واحده (یا گروهی یگانه) نبودند، پس اختلاف کردند. (بلاغی(۸۹) ، خسروی(۹۰) ، میرزا خسروانی(۹۱))
۱۲ـ مردم جز در دوره آدم یا نوح یا ادریس یا … امت واحده (یا گروهی یگانه) بر یک دین (یا دین اسلام یا آیین فطری یا آیین توحیدی) نبودند، پس اختلاف کردند. (کاشانی(۹۲)، صادق نوبری(۹۳)، کاشفی(۹۴) ، دهلوی(۹۵))
۱۳ـ مردم (پیش از پیامبران) جز امتی واحد (یا گروهی یگانه) نبودند، (بعد از آمدن پیامبران) اختلاف کردند. (ابراهیمی(۹۶))
۱۴ـ مردم در کفر و شرک امت واحده (یا گروهی یگانه) بودند، پس از پیامبران اختلاف کردند. (بهبودی(۹۷))
۱۵ـ مردم پیش از موهبت اختیار چون بر غریزه (یا فطرت) عمل می‌کردند جز امت واحده (یا گروهی یگانه) نبودند، پس از اختیار (یا پس از پیامبران) اختلاف کردند. (بازرگان(۹۸) ، طاهری(۹۹) ، یاسری(۱۰۰))
نگارنده این سطور بر آن است که جمع بندی‌ها و تحلیل‌ها و مطالب ادعایی در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن»، جمع‌بندی و تحلیل دسته‌بندیهای فوق را ارضاء می‌نماید، بنابراین از تکرار مطالب پرهیز می‌نماید و ابراز نظر خود در معنای درست و دقیق آیه را نیز، به مقاله «بازنگری در مفهوم امت واحد در قرآن» احاله می‌دهد که امید در آینده‌ای نه چندان دور، پس از بخشهای پسینی سلسله مقالات «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن»، به نگارش و انتشار درآید.
نیما حق پور ـ ۲۸ دی ۱۳۹۶
nima.haghpoor@gmail.com
www.t.me/pazeljahanbini
پی‌نوشتها:
۱ـ در بخش اول «بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن» ۵۸ ترجمه از عبارت ابتدائی ۲۱۳ بقره مورد بررسی قرار گرفت و در این بخش؛ ۱۹ ترجمه دیگر بدان افزوده می‌گردد. لازم به ذکر است که محتملاً چندین ترجمه دیگر نیز وجود دارد که نگارنده تاکنون به آنها دسترسی نیافته است.
۲ـ ترجمان وحی، ترجمه و تفسیر محمد صادقی تهرانی، انتشارات شکرانه، چاپ اول ۱۳۸۵
۳ـ تفسیر سورآبادی (۵ جلدی)، عتیق بن محمد سورآبادی، مصحح: علی اکبر سعیدی سیرجانی، فرهنگ نشر نو، چاپ اول ۱۳۸۱
۴ـ قرآن کریم، ترجمه قدرت الله بختیاری نژاد، انتشارات سرمایه سخن، چاپ دوم ۱۳۹۳
۵ـ قرآن کریم، ترجمه ساده و روان فارسی، هوشنگ آبان، مأخذ: اینترنت
۶ـ ترجمه تحت اللفظی قرآن کریم، مولانا محمود حسن (شیخ الهند)، تصحیح، بازترجمان و ویرایش: محمدعلی کوشا، نشر احسان
۷ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه غلامعلی حداد عادل
۸ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا خانی و حشمت الله ریاضی
۹ـ ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید، به کوشش علی رواقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول ۱۳۸۶ (نسخه شماره ۱۰۸۹ آستان قدس رضوی از مترجمی ناشناس که در سال ۷۵۹ کتابت شده است)
۱۰ـ مأخذ ترجمه حسین تاجی گله‌داری یک نرم افزار اندرویدی بنام Quran می‌باشد.
۱۱ـ ترجمه جدولی قرآن کریم به زبان فارسی، عبدالله خاموش هروی، چاپ اول ۱۳۸۶
۱۲ـ قرآن مجید، ترجمه علی کرمی فریدنی، ناشر: حلم ۱۳۸۴
۱۳ـ قرآن کریم، ترجمه محسن قرائتی، ناشر چاپی: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، ناشر دیجیتالی: وبسایت ام الکتاب
۱۴ـ ترجمه قرآن بر اساس المیزان، سید محمدرضا صفوی، دفتر نشر معارف، چاپ دوم ۱۳۸۹
۱۵ـ آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن کریم، مهدی محمودیان، شرکت چاپ و انتشارات اسوه، چاپ چهاردهم ۱۳۹۶
۱۶ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسن ابراهیمی
۱۷ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابراهیم عاملی
۱۸ـ ترجمه قرآن با الهام از نظریات علامه طباطبایی، مهدی آیت اللهی (دادور)، ناشر چاپی: جهان آرا، ناشر دیجیتالی: ام الکتاب
۱۹ـ کتاب مبین، ترجمه و تفسیر قرآن کریم، شیخ نورالدین کاشانی (ترجمه در سال ۱۱۲۰)، بکوشش رسول جعفریان، مرکز تحقیقات رایانهای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم ۱۳۹۳
۲۰ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علیرضا میرزا خسروانی
۲۱ـ نرم افزار اندرویدی قرآن حکیم (نسخه ۶.۱)، ترجمه عبدالعلی بازرگان
۲۲ـ معانی القرآن، ترجمه و تفسیر محمدباقر بهبودی، نشر علم، چاپ اول ۱۳۹۵
۲۳ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمود اشرفی تبریزی
۲۴ـ ترجمه تابش قرآن، سید ابوالفضل ابن الرضا برقعی قمی، صفحه آرایی و ترتیب: گروه علمی فرهنگی موحدین
۲۵ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه کاظم پورجوادی
۲۶ـ قرآن حکیم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه از بهاء الدین خرمشاهی، انتشارات دوستان، چاپ اول ۱۳۸۴
۲۷ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوالحسن شعرانی
۲۸ـ نرم افزار نور، عباس مصباح زاده، سازمان انتشارات بدرقه جاویدان، چاپ اول ۱۳۸۰
۲۹ـ تفسیر روشن، حسن مصطفوى، مرکز نشر کتاب، ۱۳۶۷
۳۰ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی اصغر حلبی
۳۱ـ القرآن کریم، ترجمه جلال الدین فارسی، ناشر انجام کتاب، چاپ اول ۱۳۶۹
۳۲ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسن بن محمد باقر صفی علیشاه
۳۳ـ قرآن کریم، ترجمه قدرت الله بختیاری نژاد، انتشارات سرمایه سخن، چاپ دوم ۱۳۹۳
۳۴ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه مسعود انصاری خوشابر
۳۵ـ ترجمه قرآن کریم، عبدالمحمد آیتی، ناشر چاپی: جمهوری اسلامی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
۳۶ـ تفسیر یک جلدی مبین، ابوالفضل بهرام پور، انتشارات آوای قرآن، چاپ سوم ۱۳۹۱
۳۷ـ روان جاوید (در تفسیر قرآن مجید)، محمد ثقفی تهرانی، ناشر چاپی: برهان (۱۳۹۸ ق)، ناشر دیجیتال: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
۳۸ـ ترجمان وحی، ترجمه و تفسیر محمد صادقی تهرانی، انتشارات شکرانه، چاپ اول ۱۳۸۵
۳۹ـ قرآن کریم، ترجمه محمود صلواتی، انتشارات مبارک، چاپ اول ۱۳۸۷
۴۰ـ قرآن حکیم و شرح آیات منتخب، ترجمه محمد مهدی فولادوند، انتشارات مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول ۱۳۸۹
۴۱ـ قرآن کریم، ترجمه سید علی موسوی گرمارودى، ناشر چاپی: قدیانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
۴۲ـ القرآن الکریم، ترجمه از تفسیر قیم المیزان، سید محمد موسوی همدانی، مؤسسه انتشارات یادمان فلسفی، چاپ اول ۱۳۸۴
۴۳ـ قرآن کریم، ترجمه ساده و روان فارسی، هوشنگ آبان، مأخذ: اینترنت
۴۴ـ ترجمه تحت اللفظی قرآن کریم، مولانا محمود حسن (شیخ الهند)، تصحیح، بازترجمان و ویرایش: محمدعلی کوشا، نشر احسان
۴۵ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سیده نصرت امین
۴۶ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا خانی و حشمت الله ریاضی
۴۷ـ نرم افزار نور، تاج التراجم فى تفسیرالقرآن للاعاجم، ابوالمظفر شاهفوربن طاهر اسفراینى، انتشارات علمى وفرهنگى، چاپ اول ۱۳۷۵
۴۸ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول ۱۳۹۵
۴۹ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول ۱۳۹۵
۵۰ـ ترجمه‌ای فارسی از قرآن مجید، به کوشش علی رواقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چاپ اول ۱۳۸۶ (نسخه شماره ۱۰۸۹ آستان قدس رضوی از مترجمی ناشناس که در سال ۷۵۹ کتابت شده است)
۵۱ـ قرآن کریم، ترجمه داریوش شاهین (اینترنت)
۵۲ـ القرآن الکریم، ترجمه محمد کاظم معزی، نشر صابرین، چاپ دوم ۱۳۸۷
۵۳ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول ۱۳۹۵
۵۴ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه احمد کاویانپور
۵۵ـ قرآن مجید، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای، انتشارات اسوه، چاپ دوم
۵۶ـ القرآن الکریم، ترجمه اصغر برزی، ناشر چاپی: بنیاد قرآن و عترت، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
۵۷ـ القرآن الکریم، ترجمه حسین انصاریان، نشر تلاوت، چاپ یازدهم ۱۳۹۴
۵۸ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید جلال الدین مجتبوی
۵۹ـ قرآن کریم، برگردانی کهن از قرآن کریم، مترجم: نامعلوم (ظاهرا متعلق به قرن دهم) به کوشش دکتر علی رواقی، گروه نشر آثار فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، چاپ اول ۱۳۸۳
۶۰ـ ترجمه جدولی قرآن کریم به زبان فارسی، عبدالله خاموش هروی، چاپ اول ۱۳۸۶
۶۱ـ ترجمه و تفسیر رهنما، زین العابدین رهنما، ناشر چاپی: کیهان، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان.
۶۲ـ قرآن کریم با چهار ترجمه کهن، برگرفته از تفسیر طبری، تفسیر سورآبادی، تفسیر ابوالفتوح رازی، تفسیر کشف الاسرار، استخراج و تنظیم: محمد شریفی، فرهنگ نشر نو با همکاری نشر آسیم، چاپ اول ۱۳۹۵
۶۳ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه رضا سراج
۶۴ـ تفسیر نسفی، ترجمه‌ای کهن از قرآن مجید به فارسی موزون و مسجع به ضمیه آیات، امام ابوحفص نجم الدین عمر بن محمد نسفی (۴۶۲ – ۵۳۸)، به تصحیح دکتر عزیزالله جوینی، انتشارات سروش، چاپ دوم ۱۳۹۰
۶۵ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید محمد ابراهیم بروجردی
۶۶ـ منبع ترجمه حسین تاجی گله‌داری یک نرم افزار اندرویدی می‌باشد.
۶۷ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید مهدی حجتی
۶۸ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه غلامعلی حداد عادل
۶۹ـ قرآن حکیم با ترجمه فارسی و انگلیسی، طاهره صفارزاده، انتشارات کلهر، چاپ اول ۱۳۸۴
۷۰ـ قرآن مجید، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن کریم
۷۱ـ القرآن الکریم، ترجمه سید کاظم ارفع، ناشر چاپی: فیض کاشانی، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
۷۲ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد نجفی خمینی
۷۳ـ ترجمه قرآن با الهام از نظریات علامه طباطبایی، مهدی آیت اللهی (دادور)، ناشر چاپی: جهان آرا، ناشر دیجیتالی: ام الکتاب
۷۴ـ ترجمه روشنگر قرآن کریم، کریم زمانی، نشر نامک، چاپ اول ۱۳۹۱
۷۵ـ القرآن الکریم، ترجمه نعمت الله صالحی نجف آبادی، ویراستار محمد علی کوشا، انتشارات کویر، چاپ اول ۱۳۹۴
۷۶ـ ترجمه قرآن ابوالقاسم پاینده، مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان (ناشر چاپی: گوتنبرگ)
۷۷ القرآن الحکیم، ترجمه محمد خواجوی، انتشارات مولی، چاپ اول ۱۳۶۹
۷۸ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد علی رضایی اصفهانی
۷۹ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی اکبر قرشی
۸۰ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علی مشکینی
۸۱ـ قرآن مجید، ترجمه علی کرمی فریدنی، ناشر: حلم ۱۳۸۴
۸۲ـ ترجمه قرآن بر اساس المیزان، سید محمدرضا صفوی، دفتر نشر معارف، چاپ دوم ۱۳۸۹
۸۳ـ آموزش ترجمه و مفاهیم قرآن کریم، مهدی محمودیان، شرکت چاپ و انتشارات اسوه، چاپ چهاردهم ۱۳۹۶
۸۴ـ قرآن کریم، ترجمه محسن قرائتی، ناشر چاپی: وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، ناشر دیجیتالی: وبسایت ام الکتاب
۸۵ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه سید علی نقی فیض الاسلام اصفهانی
۸۶ـ تفسیر نور، ترجمه مصطفی خرم دل، نشر احسان، چاپ دهم ۱۳۹۳
۸۷ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابوعلی فضل بن حسن
۸۸ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه ابراهیم عاملی
۸۹ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه محمد جواد بلاغی نجفی
۹۰ـ نرم افزار نور، ترجمه وتحقیق مفردات الفاظ قرآن، سید غلامرضا خسروى حسینى، انتشارات مرتضوى، چاپ دوم ۱۳۷۵
۹۱ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه علیرضا میرزا خسروانی
۹۲ـ کتاب مبین، ترجمه و تفسیر قرآن کریم، شیخ نورالدین کاشانی (ترجمه در سال ۱۱۲۰)، بکوشش رسول جعفریان، مرکز تحقیقات رایانهای حوزه علمیه اصفهان، چاپ دوم ۱۳۹۳
۹۳ـ قرآن مجید با تفسیر کشف الحقایق، ترجمه حاج عبدالمجید صادق نوبری، سازمان چاپ و انتشارات اقبال، چاپ دوم ۱۳۸۳
۹۴ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان
۹۵ـ تفسیر حسینی، ترجمه شاه ولی الله محدث دهلوی، تفسیر ملاحسین الواعظ الکاشفی، چاپ کراچی پاکستان
۹۶ـ وبسایت ام الکتاب (www.ommolketab.ir)، ترجمه حسین ابراهیمی
۹۷ـ معانی القرآن، ترجمه و تفسیر محمدباقر بهبودی، نشر علم، چاپ اول ۱۳۹۵
۹۸ـ نرم افزار اندرویدی قرآن حکیم (نسخه ۶.۱)، ترجمه عبدالعلی بازرگان
۹۹ـ قرآن مبین (ویرایش سوم)، علی اکبر طاهری قزوینی، انتشارات قلم، چاپ دوم ۱۳۹۵
۱۰۰ـ قرآن مجید، ترجمه محمود یاسری، ناشر چاپی: بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج)، ناشر دیجیتالی: مرکز تحقیقات رایانهای قائمیه اصفهان
در این ارتباط
طرح بحث پیرامون امت واحد در قرآن
بررسی امت واحد در ترجمههای فارسی قرآن
