جستارهایی در قرآن(۲): معنای عمیق در آیات

سعید بانشی: سخن بر دو نوع است. نوع اول سخنی است که با دلالت لفظ تنها، به مقصود گوینده آن پی می بریم و نوع دوم آن است که با دلالت لفظ تنها به مقصود اصلی گوینده سخن ارتباطی نمی یابیم. بلکه از لفظ علاوه بر معنایی که وضع لغوی آن ایجاب می کند معنای دیگری می فهمیم که در واقع مقصود اصلی گوینده همین معنای دوم است. ما این معنا را معنای عمیق می نامیم. در واقع یکبار می گوییم معنای سخن و مقصودمان همان معنایی است که وضع لغوی آن اقتضا می کند و یکبار می گوییم معنای معنا و مقصودمان این است که ابتدا از لفظ معنایی می فهمیم و سپس آن معنا ما را به معنای دیگری رهنمون می کند که همان معنای عمیق است.

در قرآن آیه ای است که به مردان مجوز تعدد زوجات داده شده و به ایشان اختیار می دهد که می توانند تا سقف چهار زن داشته باشند:« وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تُقْسِطُوا فِی الْیَتامى فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ مَثْنى وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَهً» . در اینکه علت این مجوز چه بوده است دلایلی ذکر کرده اند از جمله اینکه قدرت تولید مثل زنان خیلی زودتر از مردان به پایان می رسد و یا اینکه طبع تعدد زوجات در مردان بسیار فراتر از زنان است. همچنین گفته اند در جامعه عربستان و در عصر پیامبر بدلیل وجود جنگهای فراوان آمار مرگ و میر مردان بسیار بالا بوده و زنان بسیاری به همین سبب بیوه می شدند. بحث ما بر سر درستی یا نادرستی این دلایل نیست. ما می خواهیم بگوییم این مجوز تعدد زوجات که از الفاظ آیه فهمیده می شود معنای اول است. این معنای اول ما را به معنای دیگری رهنمون می کند که قطعا مورد نظر گوینده بوده و آن حفظ کیان و بنیاد خانواده است. این معنای عمیق نهفته در آیه در عصر پیامبر با تعدد زوجات حاصل می شده و یا لااقل ناسازگار نبوده است. اما امروزه تعدد زوجات بدلایل عرفی و فرهنگی، روانی ، شخصیتی و … موجبات از هم پاشیدگی خانواده هاست و اگر بخواهیم دلالت الفاظ آیه یا همان معنای اول را ملاک عمل قرار دهیم در واقع از معنای عمیق آیه که حفظ کیان و بنیان خانواده است بازمانده ایم. به همین سبب فهم معنای عمیق نهفته در آیات امری لازم و ضروری است تا از آسیب های ناشی از ملاک قرار دادن معنای اولیه در امان باشیم.

این فرمول قابلیت اجرایی بر سایر آیات را هم داراست. برای مثال در آیه مربوط به ارث سهم مردان دو برابر زنان قرار داده شده است. در سبب آن گفته اند که در جامعه سنتی شبه جزیره عربستان مردان نان آور خانواده بوده اند و به دلیل همین ویژگی اقتصادی مرد امتیازات مالی ای از جمله سهم الارث بیشتر برایش مشخص شده است. در واقع معنای عمیق همان حفظ کیان و بنیان خانواده است تا مردی که عرفا وظیفه معاش و نان آوری را دارد بتواند با سهم الارث بیشتر وظیفه اش را انجام دهد. حال فرض کنیم در جامعه ای زندگی می کنیم که بدلیل شرایط فرهنگی و عرفی زنان دوشادوش مردان در کارهای اقتصادی مشارکت دارد و از نظر مالی مستقل هستند و رابطه نفقه دهنده – نفقه گیرنده در آن جامعه صادق نیست. در این شرایط عمل به معنای اولیه ی آیه یعنی سهم دو برابری مردان که وضع لغوی واژه ها اقتضا می کند با معنای عمیق نهفته در آن که همان پیشرفت بهتر زندگی خانوادگی و حفظ کیان آن است در تعارض قرار می گیرد و بنا براین با عمل به معنای اولیه از معنای عمیق که هدف اصلی گوینده سخن است باز می مانیم.

مطالب دیگر از این نویسنده: 

جستارهایی در قرآن: نکاتی در باب قصه لوط در قرآن