نقد و بررسی «درباره خدا» توسط استاد مصطفی ملکیان

در تاریخ دین‌ورزی و فلسفه شش دلیل مهم برای اثبات وجود خدا عرضه می‌شود، دلایلی که گرچه در طول تاریخ همیشه مورد بحث و نقد بوده‌اند ولی از بین تمام دلایل، این شش دلیل، مهم‌ترین برهان‌های اثبات وجود خداوند هستند که تمام دلایل و برهان‌های موجود در هستی، زیر این شش دلیل اصلی قرار می‌گیرند. با دانستن این شش دلیل و اجحاف با ساختار آنها شما می‌توانید به‌نوعی خداشناسی استدلالی برسید.

«مایکل پامر» در کتابی با عنوان «مساله خدا» گزارشی تحلیلی از تاریخچه و سرنوشت شش دلیل مهم اثبات وجود خدا عرضه می‌کند. این اثر مایکل پامر که به‌تازگی با ترجمه نعیمه پورمحمدی با عنوان «درباره خدا» ترجمه و وارد بازار کتاب شده است، ادغام سخنرانی‌هایی است که دکتر پامر سال‌ها پیش برای نخستین بار، در دانشگاه بریستل، به‌عنوان بخشی از دوره مقدماتی فلسفه دین ایراد کرده است.

این سخنرانی‌ها بعدها، از سوی انتشارات راتلیج و با تجدیدنظر خود پامر، به‌صورت کتاب درآمده‌ است. مایکل پامر ابتدا دستیار آموزشی دانشگاه مک‌مستر و دانشگاه ماربورگ بود. او در کالج مارلبرا و دانشگاه بریستُل نیز تحصیل کرد و پس از آن سال‌های زیادی مدیرگروه دین و فلسفه در مرکز زبان منچستر بود که دین از دیدگاه فروید و یونگ (۱۹۹۷) و مساله‌های اخلاقی در پزشکی (۱۹۹۹) از جمله آثار مهم وی هستند.

کتاب «درباره خدا» از شش فصل اصلی تشکیل شده است که همان شش دلیل اثبات وجود خدا هستند. این شش دلیلی که به‌صورت مفصل در کتاب مورد تحلیل و بررسی قرارگرفته‌اند عبارتند از: دلیل وجودشناختی، دلیل جهان‌شناختی، دلیل از راه نظم، دلیل از راه معجزه‌ها، دلیل اخلاقی و دلیل عمل‌گرایانه.

نویسنده در مقدمه کتاب توضیح می‌دهد که برای شرح و بررسی دلایل از قدیمی‌ترین روایت‌ها و انتقادها تا جدیدترین روایت‌ها و پاسخ‌ها استفاده کرده است. «دلیل وجود شناختی» برای اثبات وجود خدا، یک دلیل پیشینی است؛ یعنی دلیلی که منوط به تجربه نیست، بلکه بر پایه تعریف و تحلیل وجود خداست.«دلیل جهان‌‌شناختی» دلیل پسینی برای اثبات وجود خداست، یعنی چنین نیست که همچون دلیل وجودشناختی به دنبال اثبات وجود خدا از راه تحلیل تصور خدا باشد، بلکه به دنبال اثبات خدا از راه تحلیل تجربه‌های ما از جهان اطراف خود است.

عامه‌پسندترین دلیل برای اثبات وجود خدا «دلیل از راه نظم» است.این دلیل نوعی دلیل جهان‌شناختی پسینی است. اما برخلاف دلیل‌های جهان‌‌شناختی‌ای که گذشتند، قیاسی نیست بلکه استقرایی تمثیلی است. «دلیل از راه معجزه‌ها» دلیلی پسینی برای اثبات وجود خداست؛ چون با استفاده از تجربه‌ها، هرچند تجربه‌های غیرعادی معجزه‌آمیز، به وجود خدا می‌رسد. این دلیل را نمی‌توان گونه‌ای از دلیل جهان‌شناختی به‌حساب آورد؛ زیرا از تجربه‌های عادی حرکت، علیت و امکان استفاده نمی‌کند که با استنتاج‌های عقلی از آنها به وجود خدا برسد، بلکه از پدیده‌های غیرعادی استفاده می‌کند و ادعا می‌کند که می‌توان آنها را ناشی از قدرت فوق‌طبیعی خدا دانست.

«دلیل اخلاقی»، دلیلی پسینی برای اثبات وجود خداست که از تجربه فعل اخلاقی بشری استفاده می‌کند. دلیل اخلاقی به‌صورت مختصر دو مقدمه دارد: مقدمه اول این است که ارزش‌های اخلاقی مطلق و عینی وجود دارند. مقدمه دوم این است که بدون وجود خدا ارزش‌های مطلق و عینی نمی‌توانند وجود داشته باشند؛ بنابراین خدا وجود دارد. تا به اینجا همه دلیل‌ها در پی اثبات وجود خدا بودند اما «دلیل عمل‌گرایانه» بر پایه مصلحت، یعنی فایده‌های عملی باور داشتن به خدا استوار است.

پامر با گزارشی کامل از سرگذشت تاریخی این شش دلیل، در خاتمه کتاب هیچ‌گونه نتیجه‌گیری ارائه نمی‌دهد و موضع خاصی اتخاذ نمی‌کند. استفاده از انواع ابزار آموزشی و برقراری گفت‌وگو میان صاحبان تقریرها و اشکالات مختلف، بدون اینکه تقدم و تأخر زمانی میان آنان لحاظ شده باشد، از نکات مثبت و قابل توجه این کتاب است.

کتاب به سبکی نگاشته شده است که می‌تواند مرجع خوبی برای دانشجویان علوم دینی باشد چراکه استفاده از ابزار آموزشی ازجمله تمرین، تصاویر، آشنایی با متفکران، آشنایی با اصطلاح‌ها، خلاصه‌ها، گزیده‌هایی از متون کلاسیک، نمایه، ضمیمه‌ها، راهنمای رجوع به دایره‌المعارف‌های آزاد در اینترنت و معرفی آثار بیشتر برای مطالعه ازجمله ویژگی‌های این کتاب به شمار می‌رود.