حکم روزه داری

مجید نواندیش: در این مقاله به استناد مقاله انسان، مرجع مشروع امر [۱] به بررسی روزه و روزه داری می پردازیم. همانطور که در آن مقاله ذکر کردیم، نماز، روزه و … جزء احکام تاسیسی رسول محسوب می شوند و علی الظاهر اکنون دلیل قاطعی برای بازنگری و ارتقاء آنها نداریم. اما برای روزه با وجود تاسیسی بودن آن، دلایل علمی برای بازنگری و ارتقاء احکام و چگونگی انجام آن وجود دارد. همانطور که در گذشته اشاره کردیم یکی از ارکان ادیان الهی، امساک می باشد که به موضوع چگونگی رابطه خود با خود می پردازد. روزه یکی از دستورات زیرمجموعه امساک محسوب می شود. روزه در ادیان الهی مختلف به صورت های مختلف وجود دارد.

 امروزه یکی از دغدغه های بشر امروزی، پرخوری و اضافه وزن و چاقی می باشد. بشر امروزی عموما مبتلا به اضافه وزن، پرخوری می باشد و روزه یکی از راهکارهای حل این مشکل می تواند باشد. همچنین وجود انواع خوراکی شناخته شده مضر برای بدن و کماکان میل به مصرف آنها از دیگر مشکلات بشر امروزی می باشد که روزه و امساک در خوراک می تواند به کنترل هوس کمک نماید.

 روزه گرفتن در اسلام بر خلاف تصور عموم تنها امساک غذایی نیست. فقها یکی از مبطلات قطعی روزه را دروغ بستن به خدا، پیامبر می دانند. بنابراین روزه در تلاش برای کنترل زبان نیز می باشد. یکی از انواع روزه ای که قبل از اسلام متداول بوده است روزه سکوت بوده است. علاوه بر این استمناء نیز یکی دیگر از مبطلات روزه می باشد. بنابراین کنترل شهوت جنسی نیز از دیگر اهداف روزه می باشد.

 آنچه مشخص است این است که روزه در ماه رمضان بر مسلمانان واجب شده است. البته معدود مقالاتی وجود دارد که وجوب روزه در ماه رمضان را منحصر در سه روز دانسته است[۲]. شخصا معتقدم که چگونگی نماز، روزه و … جز سنت پیامبر محسوب می شود و اینها جزء سنت پیامبر محسوب می شوند و محدود کردن وجوب روزه ماه رمضان به سه روز بر اساس آنچه از سنت پیامبر و ائمه به ما رسیده، غیر محتمل می باشد.

 در آیه ۴۴ سوره نحل داریم:

بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ

[ زیرا آنان را ] با دلایل آشکار و نوشته ها [ فرستادیم ] ، و این قرآن را به سوی تو فرود آوردیم ، تا برای مردم آنچه را به سوی ایشان نازل شده است توضیح دهی ، و امید که آنان بیندیشند.

 نظر بعضی روشنفکران این می باشد که نماز و روزه توسط پروردگار واجب گردیده است. اما تبیین آن و بیان جزییات و نحوه انجام آن توسط رسول صورت گرفته است، لذا در جزییات و نحوه انجام آن امکان ارتقاء و تغییر دادن وجود دارد.

 بررسی روزه از نظر علمی

امروز ثابت شده است که ساعت های متوالی نیاشامیدن برای انسان مضر است. نیاشامیدن برای مدت زمان متوالی برای کلیه ها مضر بوده و باعث بروز بیماری های متعدد می گردد. بنظر می آید میزان مراجعه به اورژانس در ماه رمضان به طرز قابل ملاحظه‌ای میان مسلمانان افزایش می‌یابد. روزه میزان ابتلا به سنگ صفرا، زخم معده را نیز افزایش می دهد. البته تحقیقات علمی مفید بودن روزه آب (روزه نخوردن همراه با اجازه آشامیدن آب) را نشان میدهد[۳]. در مرجع [۳] همچنین سعی شده است روزه داری از نظر علمی مورد بررسی قرار بگیرد.

 مجله بوستون گلوب، کم خطرترین نوع روزه را روزۀ ۱۲ ساعته ‌می‌داند و معتقد است پس از آن هم باید مواد کربوهیدرات‌دار مصرف شود[۴] روزه آب -که در آن فرد فقط مجاز به نوشیدن، آب، یا آب میوه است- سبب افزایش سرعت عمل ذهن، افزایش ظرفیت یادگیری می‌شود. پس از یک تا سه روز روزه‌گرفتن، فرد منطقی‌تر فکر می‌کند و سریع‌تر تصمیم‌گیری می‌کند.[۵] روزه آب سبب افزایش آگاهی روحی و آرامش جسم، ذهن و احساسات می‌شود. بسیاری پس از گرفتن روزه آب، دردهای گذشته را فراموش می‌کنند و دید مثبت‌تری به آینده پیدا می‌کنند[۶].

 طبق تحقیقات محققان انستیتوی قلب مرکز پزشکی اینترمونتین، روزه (به معنی محدود کردن کالری و محدود نکردن آب) سبب کاهش ابتلاء به بیماری شریان‌های کرونری و دیابت می‌شود، و در تولید هورمون رشد نیز تأثیر دارد. این هورمون از عضلات حفاظت و تعادل متابولیسمی را حفظ می‌کند، پاسخی که با روزه تحریک و تسریع می‌شود. پروفسور بنجامین هورن مدیر این گروه تحقیقاتی معتقد است روزه‌گرفتن می‌تواند روزی به عنوان راه حلی برای پیشگیری از بیماری شریان‌های کرونری و دیابت تجویز شود[۷][۸].

 درباره روزه آب، تحقیقات دیگری هم شده که نتایج معکوسی نشان می دهد. در صفحه ویکیپدیا مربوط به روزه در بخش روزه آب آورده شده است: به گفته Jarvis روزه آب -که در آن فرد فقط مجاز به نوشیدن، آب، آب مقطر، یا آب میوه است- نه تنها بدن را پاکسازی نمی‌کند و به بدن استراحت نمی‌دهد بلکه با فشار بیشتر بر روی کبد باعث افزایش تجمع ترشحات سمی همچون اوره در خون می‌شود. هنگامی که بدن با کمبود انرژی مواجه می‌شود بدن طی فرایندی به نام کاتابولیسم شروع به شکستن ماهیچه‌ها و دیگر بافت‌های پروتئنی و تبدیل آن به انرژی می‌کند. کاتابولیسم در واقع نوعی «خود خوری» محسوب می‌شود که با تولید اوره و اسیدهای آمینه (به عنوان مواد فرعی) منجر به افزایش اسیدیته خون می‌شود. نتیجۀ اسیدی شدن خون ضعف، خستگی شدید، کج‌خلقی، افسردگی، کاهش میل جنسی و احساس کسالت است. به عقیده وی، روزه آب علاوه بر سمی کردن خون با مواد اسیدی، مانع از دفع کامل آن‌ها از بدن نیز می‌شود. روزه آب باعث از دست رفتن سریع آب، پتاسیم و سدیم می‌شود. کاهش آب بدن منجر به کاهش حجم خون و در نتیجه کاهش فشار خون خواهد شد که به سرگیجه، احساس ضعف یا غش منتهی می‌شود. کمبود شدید پتاسیم منجر به بهم خوردن ریتم ضربان قلبی می‌شود. این افت تپش قلب حتی ممکن است در مواردی به مرگ بینجامد. کسانی که روزه آب می‌گیرند ممکن است همچنین به کم‌خونی، ضعف ایمنی بدن، آسیب‌های کلیوی یا کبدی مبتلا گردند. همچنین آسیب‌های معده-روده‌ای یا نارسایی‌های گوارشی می‌تواند تا چند هفته یا چند ماه ادامه داشته باشد[۹]. پروفسور دکتر ویلیام جارویس استاد بازنشسته دانشکده پزشکی لوما لیندا (آمریکا)، متخصص سلامت عمومی معتقد است که «روزه آب» -که در آن فرد فقط مجاز به نوشیدن، آب، آب مقطر، یا آب میوه است- می‌تواند بسلامت آسیب برساند. روزه منجر به از دست دادن سریع آب، سدیم و پتاسیم است. این کار سبب کاهش حجم خون می‌شود همچنین کم خونی، کاهش ایمنی بدن، پوکی استخوان، صدمه به کلیه، یا آسیب کبدی از عوارض دیگر این نوع روزه است[۱۰][۱۱].

 بنا بر پژوهش وحید ضیایی و همکاران‌اش روزه اسلامی موجب می‌شود تا میزان HDL  و گلوکوز (چربی‌های خوب) به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته و میزان LDL (چربی بد) افزایش یابد اما پژوهش دیگری توسط کمال محمود صالح منسی در ماه رمضان، کاهش قابل توجهی در LDL و افزایش قابل توجهی در HDL را نشان داد.

 متاسفانه همانطور که مشاهده می شد نتایج با هم حتی متناقض هم می باشد. بعضی روزه آب را مفید دانسته، بعضی آن را مضر دانسته اند. ۵۶ مقاله در این مورد یافت شد که به‌طور خلاصه و کلی تأثیر روزه را بر چربی خون مثبت، تأثیر آن برشماری از بیماری‌های چشم بی‌ضرر و گاهی مضر، و بر روی سلامت قلب و کلیه‌ها بی‌اثر، ارزیابی کرده‌اند.

بررسی در اسلام

در اسلام و فقه چندین قاعده در اسلام داریم که در این مبحث به دوتا از این قواعد می پردازیم. اهمیت قواعد در اینجا می باشد که قاعده بطور کلی بالاتر از احکام می باشد. قاعده اول از روایت رسول گرفته شده است که در آن ذکر شده است لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام، یعنی در دین اسلام نه می شود به خود ضرر وارد نمود و نه به دیگران ضرر وارد ساخت. روایت مذکور هم به شکل های متفاوتی بیان شده است اما بطور کلی متواتر است.

 علاوه بر قاعده نفی ضرر، قاعده دیگر نفی عسر و حرج می باشد. در سوره آیه ۷۸ آمده است:

وما جعل علیکم فی الدّین من حرج

در دین برای شما حرجی قرار داده نشده است.

 واژه حرج در قرآن کریم ، به معنای ضیق، تنگی، سختی و گناه به کار رفته است؛ و واژه عسر در قرآن کریم، به معنای صعب، تنگ، دشوار است ؛این قاعده بمعنای، سقوط تکلیف شاقِّ غیر قابل تحمّل به حسب عادت است. قاعده نفی عسر و حرج، سقوط تکلیف شاقِّ غیر قابل تحمّل به حسب عادت است[۱۱]. قاعده نفی عسر و حرج، از قواعد فقهی بوده و به این معنا است که هرگاه تکلیفی دارای مشقت و دشواری شدیدی باشد که تحمل آن عادتاً برای مکلف سخت است، آن تکلیف ساقط می‌گردد.

 نتیجه گیری

 همانطور که مشاهده شد برای روزه اثرات مثبت و اثرات منفی بصورت علمی ذکر شده است. برای توضیحات علمی بیشتر در این زمینه می توانید مرجع [۱۳] را هم مشاهده کنید. در این مقاله نتایج مفید و مضر یافت شده علمی روزه آورده شده است. آنچه که در نهایت و از نظر علمی نتیجه گیری می شود این می باشد که نسخه هر کسی فردی می باشد. هر فرد لازم است که به پاسخ های بدنش نسبت به روزه دقت کند و با پزشک خود در این زمینه مشورت نماید. بیشتر مقالات تأکید می‌کنند که نتایج قابلیت تعمیم ندارند و فواید و مضرات روزه‌داری برای هر شخص باید به‌طور اختصاصی توسط پزشک متخصص و متخصص تغذیه، سنجیده و بر اساس آن عمل شود

آنطور که بنظر می آید اثرات مثبت روزه آب در تحقیقات مشخص شده است. تنها منتقد جدی روزه آب دکتر ویلیام جارویس می باشد که بررسی خلاصه پایان نامه وی نشان میدهد ولی عموما علی الظاهر بر گرفتن روزه آب برای روزهای متمادی و در یک دوره چندین روزه حتی ۴۰ روزه متمرکز است[۱۲]. در مذاهب شرق دور، نوعی از روزه آب وجود دارد که در طی آن شخص ۴۰ روز متوالی، فقط آب و یا آب میوه می تواند مصرف نماید. در انگلیسی این نوع روزه را prolonged fasting یا روزه گرفتن طولانی مدت می گویند.

 بنابر قاعده نفی ضرر، حکم جدیدی صادر می شود:

اگر به این باور منطقی و عقلانی برسید که روزه برای بدن شما مضر می باشد. گرفتن آن روزه حرام است. اگر نیاشامیدن یا نخورن داروهایی باعث ضرر و زیان طبق باور منطقی و عقلانی شما می شود. می توانید روزه بگیرید اما آن به قدر کفایت بیاشامید یا داروهای توصیه پزشک را مصرف نمایید.

نتایج این حکم می تواند شامل موارد زیر باشد. افرادی که می توانند روزه بگیرند، اما نیاز به مصرف و خوردن دارو دارند، می توانند در حین روزه داروی مورد نیاز خود را نیز مصرف نمایند. افرادی که تصور می کنند روزه بدون آب برای آنها مضر می باشد، می توانند روزه آب بگیرند و می توانند به میزان آب مورد نیاز بدن، در حین روزه داری آب بنوشند.

مراجع

[۱] https://www.neeloofar.org/critic/124-article/1811-230297.html

[۲] https://www.neeloofar.org/arashsalim/1085-280494.html

[۳] http://www.jamnews.ir/TextVersionDetail/186747

[۴] Judy Foreman, Globe Staff, If you feel urge to fast, keep it short, Boston Globe, 05/18/98.

[۵] Paul Bragg, Dr. Patricia Bragg, The miracle of fasting: proven through history for physical, mental and spiritual rejuvenation, Health Science Publications, Inc. , 2004, ISBN: ۹۷۸-۰-۸۷۷۹۰-۵۲۰-۲; pp. 49–۵۲

[۶] Kelly Grimes, Fasting: Body cleaning or body starving?, Vanderbilt University.

[۷] Intermountain Medical Center. “Routine periodic fasting is good for your health, and your heart, study suggests”. Science Daily, 20 May 2011. Retrieved 11 July 2013.

[۸] https://fa.wikipedia.org/wiki/روزه

 [۹] William T. Jarvis, Ph.D. (۱۹۹۵). “Fasting”. NCAHF. Retrieved ۲۰۱۰-۰۸-۰۳.

[۱۰] http://www.iranicaonline.org/articles/fasting

[۱۱] http://wikifeqh.ir/%D9%82%D8%A7%D8%B9%D8%AF%D9%87_%D9%86%D9%81%DB%8C_%D8%B9%D8%B3%D8%B1_%D9%88_%D8%AD%D8%B1%D8%AC

[۱۲] https://www.ncahf.org/articles/e-i/fasting.html

[۱۳] https://patch.com/illinois/northbrook/bp–to-fast-or-not-to-fast-body-detox-e8fc1c9a