آسیب شناسی روش پرورش طلّاب در حوزه های علمیه

پویا شهبازی: این سطرها را نوشتم از آن رو که دلم می گیرد آن هنگام که می بینم رفتارهای ناسنجیده ی برخی از روحانیان، روز به روز مردم را از دین گریزان تر می کند و مردم هم نامردمی های مفتیان را به پای خدا و پیغمبر و دین می بندند و از ناراستی این جماعت، ناراستی دین را نتیجه می گیرند.

****

از دست زاهد؛

آسیب شناسی روش پرورش طلّاب در حوزه های علمیه

| پویا شهبازی |

پیش گفتار:
این سطرها را نوشتم از آن رو که دلم می گیرد آن هنگام که می بینم رفتارهای ناسنجیده ی برخی از روحانیان، روز به روز مردم را از دین گریزان تر می کند و مردم هم نامردمی های مفتیان را به پای خدا و پیغمبر و دین می بندند و از ناراستی این جماعت، ناراستی دین را نتیجه می گیرند.
البته این گریز مردم دو مرحله دارد که یکی رها شدن از دینی است که به تقلید از روحانیّت گرفته اند که این گریز و رهایی نیکوست و پلّه ی نخست در دین داری محقّقانه است. امّا مرحله ی دوم که نتیجه گیری نادرستی اصل دین و بدگمانی بی دلیل نسبت به پیامبر و مقدّسات است، افتادن به چاهی است در پس برآمدن از چاله ای.

من خود سالیانی را در حوزه ی علمیه گذرانده ام. در این سال ها پیوسته بر این عقیده استوارتر شده ام که بسیاری از مشکلاتی از این دست و بلکه بسیاری از مشکلات کلان اجتماعی و سیاسی ایران، ریشه در اشتباهات بزرگی دارد که در روش کنونیِ پرورش طلّاب در حوزه های علمیه،  وجود دارد. روشی که به جرئت می توان گفت بیش از محقّق پرور بودن، مقلّدپرور است.

ناگفته نماند که کم نیستند کسانی که حقیقتاً با حسن نیّت و دلی خالص به حوزه می آیند، امّا در کشاکش بحران هایی که پیش روی آن هاست، پای بندی به آن نیّت پاک و پیمودن راه درست و محقّقانه، بسی دشوار است. و باز با این همه نمی توان وجود دردانه هایی هرچند کم یاب را، منکر شد. امّا سخن در روش رایج پرورش طلّاب است و منافاتی با این ندارد که مردانی به همّت خویش به جاهایی رسیده باشند.

می دانم که این نوشته ها مایه ی رنجش می شود، امّا سر آزردن کسی ندارم و کینه ای به دل ندارم؛

«بر نمد چوبی که آن را مرد زد

بر نمد آن را نزد بر گرد زد»

می گویم به امید آن که نسل کنونی حوزه بیدارتر شود و به خود بجنبد پیش تر از آن که «بادش گل رعنا ببرد»، و به امید آن که مردم از این قضاوت های نسنجیده رهایی یابند و دین را با روحانیّت یکی نانگارند، و دریابند که «نه هرکه چهره برافروخت دل بری داند.». باری، می کوشم تا به اختصار، پاره ای از کاستی های اساسی ای که در کار حوزه و روحانیّت به ذهن می آید را برشمارم.

یک. باغبانان بی صبر و آزادی ای که نیست

حکایت حوزه ی علمیه، حکایت باغ انگوری ست که باغبانان آن، از بی صبری در طلب مویز و از ترس آن که آفت به میوه اش بزند، به محض آن که غوره ها بر شاخ درخت نمایان شدند، آن ها را می چیند و به خیال خودشان از این غوره ها مویز می سازد. این غوره ها همان طلاب اند و آن مویز مبلّغان دین اند و انگور محقّقان دین شناس اند.
اعتقاد من بر آن است که مبلّغان حقیقی دین، از دل محقّقان حقیقی برمی آیند. محقّق کسی ست که با کار علمیِ آزادانه درباره ی دین داوری کرده و صاحب نظری گشته است. اگر ما دنبال مبلّغ دین هستیم باید نهادی داشته باشیم که محققانی را در فضایی کاملاً آزاد بپروراند و آن گاه در مرحله ی بعد، از میان این مبلّغان که با آزادی تام اندیشیده اند، افرادی که طرف دار دین اند به تبلیغ دین می پردازند. این تبلیغ کاری کاملاً جدای از تحقیق است و نباید نهاد تربیت محقّق کار تربیت مبلّغ را بر عهده بگیرد.

متأسفانه در حوزه ی علمیه ی امروز، تبلیغ دین با تبلیغات تجاری اشتباه گرفته شده است، نگاه سردمداران حوزه به تبلیغ دین این است که هرچه بلندگوهای ما بیش تر باشد، هرچه تبلیغات مان رنگارنگ تر باشد، هرچه منبر و دفتر و دستک و مقلّدمان بیش تر باشد، دین را بیش تر گسترش داده ایم. هرچه مردم احکام بیش تری بدانند، هرچه مردم را به لطایف الحیل به دعا و زیارت و عزاداری و نمازجمعه و جانب داری از ولی فقیه و … بکشانیم، دین در میان مردم نفوذ بیش تری داشته است.
این جماعت نفهمیدند که دین باید مایه ی خوشبختی مردم باشد. آیا این چیزی که به عنوان دین به دست مردم داده اند، آنان را خوش بخت تر ساخته؟

دین کالای تجاری نیست که هرچه بیش تر بفروشیمش سود بیش تر ببریم. چیزی که با تبلیغات به خورد مردم داده می شود، ارزش ذاتی ندارد؛ فقط و فقط با تبلیغات مردم را مجاب کرده اید که این دین، چیز ارزش مندیست. به عبارت بهتر باید بگویم که دین اصلاً نیازمند تبلیغ به این معنای تجارت زده ی امروزین نیست، دین اگر دین است تنها نیازمند معرّفی ست، همین که مردم را با آن آشنا کردید، بوی این مُشک، خود مردم را به دنبال خود خواهد کشید؛ دیگر زبان بازی عطّار نمی خواهد.
می دانم که پاسخ این جماعت آن است که دین ارزش ذاتی دارد، امّا چون مردم از این ارزش ذاتی بی خبرند، ما باید حتّی با فریب هم که شده آن ها را دین دار کنیم. این اندیشه ایست که پسِ ذهن بسیاری از روحانیان جا گرفته. می گویند که اگر کودک نادانی از داروی تلخ می پرهیزد، مادر مهربانش با هر حیله ای شده، آن را به خورد کودک می دهد.

من هرگز نمی پذیرم که دین مانند دارویی باشد که از هر طریقی وارد بدن شود،  شفا می بخشد، امّا اکنون نمی خواهم علیه این نظر،  استدلال بیاورم؛ تنها می خواهم بگویم که اگر هم چنین نظری درست باشد، کسی می تواند نقش آن مادر را بازی کند که همانند او از فایده ی دارو آگاه باشد؛ امّا وقتی ما راه تحقیق را در حوزه ی علمیه بسته ایم، نسبت روحانیان و مردم، نسبت مادر و کودک نیست، بلکه نسبت کودکی ست که آموخته چگونه کودک دیگری را قانع کند که دارو بخورد، بی آن که چیزی از سود آن دارو بداند و بتواند سَم را از دارو تشخیص دهد.

ممکن است کسی که از بیرون به حوزه های علمیه نظر می کند، گمان کند که این ها مشغول کار علمی اند و سخت کوشانه به درس و مباحثه و مطالعه می پردازند، امّا برای من که از نزدیک با حوزه ی علمیه آشنایم این ها جز فسون و فسانه نیست.
درس خواندن های سخت کوشانه را کمابیش در میان دوستان و همراهانم دیده ام*، امّا کم دیده ام طلبه ای را که صداقت روزها و سال های نخست طلبگی را پس چند سال از دست نداده باشد. یکی از دلایل مهم این بی صداقتی این است که معاش طلاب با مبلّغ دین بودن گره خورده است. پس از چند سال آغازین طلبگی، طلّاب برای گذراندن زندگی ناچارند که بپذیرند به عنوان یک مبلغ دین، فعالیت کنند، آنان باید لباس خاصی به تن کنند، و مدافع اعتقادات خاصی باشند. آن ها حقوق می گیرند، بیمه می شوند و خدمات دریافت می کنند، به شرط آن که مدافع دین باشند.

دنبال کردن روش محقّقانه در این شرایط، به معنای شنا کردن خلاف جریان آب است؛ طبیعی ست که اگر کسی نخواهد معمّم شود، حق تدریس نخواهد داشت، از شهریه ی کم تری بهره مند خواهد شد، از پاکت های پولی که در تبلیغ های محرم و صفر و … به دست می آید محروم خواهد شد، از پول هایی که برای برخی ائمه ی جماعات و روحانیان دارای منصب و مقام است، محروم خواهد شد، و اگر غیر از ملبّس نبودن به لباس روحانیت کمی فاصله اش با نظرات آقایان بیش تر باشد، از اساسی ترین حقوق زندگی به عنوان یک انسان نیز محروم خواهد شد.

وقتی معاش من به دفاع از قرائت خاصی از دین گره بخورد، طبیعی ست که روحیه ی محقّقانه را از دست می دهم و حتّی اگر به چیزی هیچ اعتقادی نداشته باشم، باز هم از آن دفاع می کنم. طبیعی ست که اکثریت کسانی که در این حوزه باقی می مانند و از این که طلبه اند خشنودند، یا ساده لوحانی اند که خوش بینانه سردمداران حوزه را شبه معصوم می پندارند و مو به مو موافق آیات عظام اند و یا کسانی اند که حاضرند برای پول هر کاری بکنند. من فراوان دیده ام طلبه ای که در سطوح بالای حوزوی درس می خواند و لباس روحانیت به تن دارد و به تبلیغ دین می رود، ولی اساسی ترین اصول دین و اعتقادات برایش حل نشده اند، و در عین آگاهی به این که نمی داند، باز هم به تبلیغ دین تن می دهد.

ما در کشورمان درباره ی بسیاری از مسائل مربوط به دین نه در حوزه و نه در دانشگاه، جایی برای مححقان نداریم. یک فضای محقّقانه فضایی ست که اگر کسی مثلاً به این نتیجه رسید که احکام الهی جاودانه نیستند، بتواند با آزادی از این نظر خودش دفاع کند و آن را به بحث بگذارد و مخالفان او هم بتوانند با آزادی نظر خودشان را بیان کنند. در چنین شرایطی ست که دانش بالنده می شود.

اگر کسی دل سوزِ دین است باید نهادی برای تربیت محقّقان پدید آورد، باید بپذیرد که اگر مویز می خواهد باید صبر کند تا غوره ها انگور شود، گرچه صبر سخت باشد و آفات، بسیاری از انگورها را نابود کند. امّا اگر غوره ها را چید، دیگر هرگز نه به انگور می رسد و نه به مویز. این است که امروز با این شمار فراوان طلبه که هر ساله وارد حوزه می شوند، تنها تفاله ی بی خاصیّت دین در دست مردم باقی مانده است. اکثریت مردمی که روحانیان ما به دین دار بودن شان دل خوش اند یا خشک مقدّسانی بی فکرند که روش آباء و اجداد خود را در پی گرفته اند؛ یا مردمی اند که چون به دین خو کرده اند، و ترک عادت برایشان سخت است؛ زندگی دین دارانه را ترجیح داده اند؛ یا کسانی اند که هر روزه با وعده های دین، دل خود را خوش می کنند و مرهمی بر رنج هایشان می نهند و باز ته دل شان به آن ها شک دارند؛ یا کسانی اند که دین را پله ی ترقی های مالی و اجتماعی خویش ساخته اند…

دو. حوزه ی فقه محور و فقه حجّت محور

آن دینی که در حوزه های علمیه از آن دفاع می شود، دینی ست که فقها نمایندگان اصلی آن هستند، فقها در آن سخن نخست را می گویند و در نهایت این فقها می خواهند حاکمان جامعه نیز باشند، و جدای از این که تکلیف افراد در ساحت شخصی شان را معین می کنند، برای افراد در ساحت جمعی نیز تصمیم گیری کنند.

در نگاه فقها، آدمیان مانند بردگان خداوند هستند و خداوند مالک و مولای آن هاست. همه ی همّ و غم این بندگان آن است که از عذاب این مولا در امان بمانند و در مرحله ی بعد اگر توانستند از او جایزه هایی دریافت کنند. شما می توانید با داشتن حجّت در برابر خدا مطمئن باشید که عذابتان نمی کند و یا در مواردی به شما پاداش خواهد داد. تمام کوشش فقها این است که برای کارهای مسلمانان از میان آیات و روایات وسنت، حجّت هایی بیابند که در روز قیامت به خداوند بگویند که بنابر این حجّت ها تو نباید ما را عذاب کنی و بنابر فلان حجّت تو باید به ما فلان جایزه را بدهی.

این فقه محوری تا اندازه ای پیش رفته است که امروزه ارزش فقه دیگر وابسته به مبانی فلسفی اش نیست. فقه، به کلّی نسبت به این مبانی بی تفاوت شده است. این بحث های فلسفی نیست که حدود و راه و روش فقه را مشخص می کند، بلکه این فقهایند که غالباً بی هیچ تخصصی در زمینه ی مباحث فلسفی،  می گویند که حقیقت باید چگونه باشد و ولایت مطلقه شان حتّی می تواند حقایق را تغییر دهد. متکلّمان هم وظیفه شان دفاع از همان مبانی ای است که به کار فقها می آید، اگر توانستند که توانستند و اگر نه، مجازند که با هرگونه حیله و خشونت و زورگویی حق را به منکران بقبولانند.

بنابراین بحث های فلسفی، کار بیهوده انگاشته می شود و فقهای صدرنشین بدون این که وقت گران قدرشان را به این بحث ها بگذرانند، ترجیح می دهند که احکام نجاسات را مو به مو بررسی کنند، آن هم با هر مبنایی که به کام خودشان خوش بیاید.  حال وظیفه ی متکلّمان است که از این مبانی دفاع کنند؛ هرچند که نتیجه ی کار،  یک دستگاه پر تناقض از کار دربیاید. گویا مادامی که ابزار تهدید و ارعاب و تکفیر در دست فقهاست باکی ندارند از این که استدلال و عقلانیت به نفعشان نباشد.

به عنوان یک نمونه ی بسیار دم دستی از تناقضاتِ دستگاه دینی ای که فقها و متکلمان ساخته اند، توجه کنید به مبنایی که برای عصمت معصومان بیان می شود. در آن جا می گویند که چون عقل ما به طور یقینی نمی داند چه چیز برای سعادتش لازم است، نیازمند رسولانی معصوم هستیم که بیایند و به ما بگویند که چه بکنیم و چه نکنیم و چون این رسولان معصوم اند دیگر عقل نباید در این احکام،  چون و چرا کند و با علم ظنّی خودش در مقابل آن راهی که یقیناً به سعادت ما می انجامد بایستد. امّا وقتی نوبت به آن دین واقعی ای که در دستان ماست می رسد، می بینید که بخش عمده  و شاید تمام احکام دین، به نحو ظنّی ـ ونه یقینی و معصوم ـ به دست ما می رسد. تقریباً همه ی کار فقها در استنباط احکام، پیروی از ظنونی می شود که حجیّت دارند و می توانند عذری در مقابل شارع باشند.

می بینید که آن همه تأکید بر یقینی بودن دین و عصمت پیامبران، گویی تنها بهانه ای بود برای راندن عقل از میدان. وقتی که کار به دست فقها افتاد و مجال چون و چرا از عقل گرفته شد، دیگر نیازی به یقینی بودن دین نیست، دیگر انسان ها نیازمند راهی که سعادت آن ها را به نحو یقینی تضمین کند نیستند…
این خلاصه کردن دین در فقه، شوخی نیست. چنین نگاهی گاه می تواند اخلاق را از جامعه محو  کند؛ جماعت بردگانی که تنها رهایی از عذاب مولا و عزیز شدن پیش او برایشان مهم است، کم کم انسانیت خود را در این غوغای حلال و حرام گم می کنند و کافی ست حجت داشته باشند تا هر کاری را انجام دهند.
و در نهایت، صد دریغ که این فقه مداری، جنبه های بسیار زیبا و دل ربای دین را تحت الشعاع قرار داده و دین داری خشک مقلّدانه ی بی معنایی را عرضه کرده که جای تعجب دارد اگر دل انسان خردمند دانایی را ببرد.

سه. خویش مقدّس پنداری و مقدّس نمایی

یکی از اندیشه هایی که به طلاب القاء می شود آن است که آن ها جایگاه خاص و مقدّسی دارند. آنان سربازان امام زمان نامیده می شوند. لباس شان گاه لباس رسول خدا و گاه تاج ملائکه نامیده می شود و مانند آن.
این ها کم کم سبب می شود که طلبه خودش را مقدّس بپندارد و خیال کند که دارد در این جهان کار خاصی انجام می دهد. شما می بینید که بنابر همین اعتقادات دینی، همه ی جهان آفریده ی خداست، ولی مثلاً یک روان شناس که روان آدمی را به عنوان یکی از آفریده های خدا می شناسد، هیچ تقدّسی ندارد، حال آن که طلابی که مشغول تحقیق درباره ی این هستند که چگونه چیز نجس را آب بکشیم، مقدّس شمرده می شوند.

نمی دانم چه می شود که این اندیشه ی مقدس پنداشتن روحانیت می رسد به این اندیشه  که لازم است مردم هم از قداست روحانیان آگاه باشند؛ از این رو حتّی در اموری که خودشان می دانند از قداستی برخوردار نیستند، در میان مردم خود را مقدّس جلوه می دهند و دست پیش می گیرند تا پس نیفتند. این را می توانید از مخالفت روحانیت با پخش برخی فیلم های ساخته شده درباره ی آن ها دریابید. گویی می خواهند مردم عادی ندانند در خلوت آن ها چه می گذرد و زندگی شان چه اندازه معمولی و بدون قداست است.
کم ندیده ام روحانیانی را که در مجالس خودمانی شان بی شرمانه ترین شوخی ها را از آن ها شنیده ام، ولی همین ها چه جلوه ها که بر محراب و منبر نمی کنند.

نمی دانم که اگر این روحیه ی ریا و تزویر با آن حجت داشتن های فقهی و با آن تهی بودن از دانش و معرفت دست به دست هم دهند، چه دیوهای بی شاخ و دمی خواهند ساخت. کسی که بیاخلاقیهای خود را مقدّس میپندارد از نعمت عذاب وجدان محروم خواهد شد. او برای تمام کارهایش توجیه و پاداش خواهد داشت، پس با خیال راحت…

چهار. خودبینی و خودرایی

روحانیون ما امروزه ارتباط علمی خود را با جهان بیرون از حوزه تقریباً قطع کرده اند. گویا می پندارند که آن چه دارند بسنده است و در غرب و شرق عالم، جماعتی ابله، وقت خود را تلف می کنند و بگومگوهای بی فایده پیشه می کنند.
شما می توانید این سؤال را از خود بپرسید که اگر قرار است، حوزه ی علمیه ی مکان آموزش علم باشد (و نه تربیت مبلّغ)؛ و اگر روش آن نیز امروزه مانند روش دانش گاه شده، چه دردی وجود دارد که هنوز باید نهاد جداگانه ای برای دین شناسی باشد. چرا دانشگاه ها از حوزه ها جداست؟ آیا حوزه هم یک نوع دانشگاه است که تنها نام متفاوتی دارد؟

به نظر می رسد که حوزه افزون بر این که تربیت محقق را با تربیت مبلّغ مقلّد اشتباه گرفته است، از بحث های به روز که لازمه ی یک کار علمی روش مند ا ست نیز گریزان است.
این ها سبب شده که روحانیت ما در روزگار کنونی و برای جماعت آگاه، سخن چندانی برای گفتن نداشته باشد. این را خود روحانیت نیز درک کرده و مخاطب خودش را شناخته است. بنابراین بخش عمده ی فعالیت روحانیان صرف جذب عوام می شود. روز به روز جنبه های ظاهری دین در جامعه ی ما پر رنگ تر می شود. کم به یاد می آورم روحانی‌ای را که از اوحرف حسابی از سر دانش شنیده باشم. خطابه است و خطابه. مثال است و خنداندن و گریاندن و بازی با احساسات.

چندی پیش به کتاب فروشی های برخی از کسانی که القاب آیت الله العظمی و علامه را یدک می کشند، سر می زدم و به راستی برایم جای شگفتی داشت که چگونه می شود برای یک علّامه، در روزگار کنونی هیچ مسأله ای مهم تر نباشد از تحقیق درباره ی سند یک واقعه ی تاریخی گاه بسیار جزئی در صدر اسلام یا یکی از فروعات کم ارزش فقهی یا نهایتاً رد وهابیت و…. خوانندگان سری به سایت های آقایان بزنند.
از دست زاهد
کردیم توبه
وز فعل عابد
استغفر الله…
_____________

امیدوارم که نسل جدید طلاب و کسانی که شوق گام برداشتن در این راه را دارند، از این سطرها بهره برند و اگر از آن دست کسانی نیستند که آمده اند تا از راه دین ثروت  اندوزی کنند، هشیارانه گام بردارند؛ مبادا روح رهایشان در این راه، گرفتار راه و رسم دین فروشان مقدّس نما و مقلّدان محقّق نما شود.

پویا شهبازی
۱۸. آذر. ۱۳۹۴

پی نوشت ها:
• گرچه آن هم روز به روز در میان طلاب جدید کم تر می شود و امروز شما بی اغراق می توانید با دانش متوسطی در ادبیات عرب و یک ـ دو هفته مطالعه برای هر درس، تمامی دروس ده سال حوزه ی علمیه را پشت سر بگذرانید. این جا قرار بر پرورش یک حنجره برای فریاد بر سر مخالفان است، پرورش محقق، فعلاً در اولویت نیست.

«باز نشر  این مقاله بدون ذکر مأخذ مجاز نیست»