«قول» وحی و «متشابهات» قرآن در بحث «رویاهای رسولانه»

آرش سلیم: قرآن پژوه گرامی آقای عبدالعلی بازرگان!  پس از سلام نکته ای درباره «متشابهات» در قرآن خدمتتان عرض می کنم که هم به بحث «رویاهای رسولانه» ربط دارد و هم به بحث «تحول قرآن» مرحوم مهدی بازرگان. پاسخ شما و سایر دوستان به این یادداشت می تواند به غنای بحث کمک کند.

«قول» وحی و «متشابهات» قرآن در بحث «رویاهای رسولانه»
یادداشتی به عبدالعلی بازرگان

| آرش سلیم |

قرآن پژوه گرامی آقای عبدالعلی بازرگان،

پس از سلام نکته ای درباره «متشابهات» در قرآن خدمتتان عرض می کنم که هم به بحث «رویاهای رسولانه» ربط دارد و هم به بحث «تحول قرآن» مرحوم مهدی بازرگان. پاسخ شما و سایر دوستان به این یادداشت می تواند به غنای بحث کمک کند.

 «کنش گفتاری» با حضرت محمد از همان تماس نخست رسول وحی و «قول» نخست رسول وحی با فعل امر مذکر مفرد «اقْرَأْ» خطاب به او شروع شده است: «اقرا باسم ربک الذی خلق».  در آیات قیامت:۱۶ تا ۱۹ به پیامبر گفته شده است که در«قرائت» آن چه برای او در فرآیند وحی «قرائت» می شود عجله نکند.  باید بگذارد قرائت کننده تمام واژه های یک جمله را جمعا بخواند، و بعد پیامبر (پس از مکث قرائت کننده آیات) خواندن جملگی کلمات خوانده شده را تکرار کند:  لَا تُحَرِّکْ بِهِ لِسَانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ. إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ. فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ. ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنَا بَیَانَهُ.  قرائت آیات برای مخاطب توسط پیامبر نیز باید طبق روال نزول با رعایت «مکث» ها باشد (اسراء:۱۰۶*). امروزه در نوشتارها برای روشن تر بودن چگونگی جدایی جملات و رابطه عبارات در جملات یک متن،  از علامت های نگارشی شامل نقطه و ویرگول و دو نقطه استفاده می شود. می توان گمانه زنی کرد که در انتقال گفتار شفاهی وحی به پیامبر و نیز ابلاغ آن گفتار توسط پیامبر به مخاطب، رعایت مکث ها به جای علائم نگارشی ضروری بوده است (به ویژه برای مخاطب امی). 

به نظر می رسد امروزه بعد از چهارده قرن، در اثر ابهام در این گونه مکث ها، حتی آیه محکمات و متشابهات (آل عمران:۷) به جای کم کردن ابهامات خود یک منبع بزرگ ابهام شده است!  دسته ای از مترجمین و مفسرین (از جمله شما) بر این باورند که تاویل متشابهات را فقط خدا می داند. چرا که مکث یا ویرگول را بعد از واژه «الله» قرار می دهند: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ، وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ..». در این گونه خوانش چون تاویل منحصر به خدا می شود، دلیل آن را خیلی سخت یا خیلی مبهم بودن آیات متشابه و ناکافی بودن علم بشربرای فهم این گونه آیات می دانند!  دسته دیگری با مکث یا گذاشتن ویرگول بعد از «فی العلم»، تاویل متشابهات را به  خدا و راسخون در علم  نسبت می دهند: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ، یَقُولُونَ..».   به گمان من قرائت و تفسیر دسته اول نادرست است. آخر چرا خدا باید برای مخاطب «امی» آیاتی بفرستد که فقط خودش می تواند از آن سر در بیاورد و در نتیجه بر سرگردانی مخاطبان بیفزاید؟!   با در نظر گرفتن کنش گفتاری و نزول آیات در تعامل با مخاطب، ابهام و مشتبه شدن از جانب افراد مخاطب و در میدان تعامل با آنان بوده است. به بیان دیگر خدا عمدا برخی آیات را «متشابه»  و پیچیده نازل نکرده است! در آل عمران:۷ به مخاطب زنده و در واکنش به اختلافات بر سر برخی آیات بحث انگیز (و در رابطه با چالش های اهل کتاب مقیم مدینه با پیامبر)، تذکر داده شده است که بر سر این گونه موارد فرعی منازعه نکنند و کژدلان و مخالفان پیامبر در راستای اهداف ناسالم از آن استفاده ابزاری نکنند. ضمن یادآوری این که همه آیات از طرف خدا نازل شده است، بر روشن و کافی بودن آیات مهم و اساسی یا همان «محکمات» برای فهم همگان (اهل کتاب مقیم و پیروان پیامبر) تاکید شده است. و این که راسخانِ در علم همانطور که محکمات را می فهمند متشابهات را نیز می فهمند. و همچنین به طور غیر مستقیم مخاطب به توجه بیشتر و راسخ شدن در علم تشویق شده است!

از طرف دیگر مرحوم مهدی بازرگان در کتاب سیر تحول قرآن ۲- صفحه ۱۱۲ از آیه اسراء:۱۰۶ چنین استفاده کرده است:

«مجموعه آیات ضد فحشاء که به لحاظ کمیت و کیفیت،  قابل مقایسه با آیات حرمت خمر و ربا نیست ۱ نمونه جالبی از سیر تحول محتوایی آیات قرآن در موضوعات را نشان می دهد که چگونه با تفرق و تأنی و تدبیر به مصداق :

وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَىٰ مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِیلًا، 

پا به پای زندگی و زمان و با رشد امام و امت پیش می رود. با تحبیب و تنبه و توسل به تاریخ در چهره سایرین شروع شده پس از توضیحات لازم برای نفوذ در دیده ها و دل ها، به صراحت و شدت می رسد».  

برخلاف نظر مهدی بازرگان،  به نظر من آشکار است که آیه اسراء:۱۰۶ درباره نقطه و ویرگول گذاری با مکث است که در آیات قیامت:۱۶ تا ۱۹ نیز از آن سخن رفته است! اگر قرار باشد  آیات (احکام) قرآن در یک دوره بیست و سه ساله در دو قریه مکه و مدینه آن روز «پا به پای زندگی و زمان و با رشد امام و امت» تحول یابد، چه کسی باید  پاسخگوی تحول «پا به پای زندگی و زمان» چهارده قرنه مردمانی با فرهنگ ها و زبان های  گوناگون در کشورهای مسلمان  و با «رشد» تمدن بشریت باشد؟ به نظرم وقت آن رسیده که  یک بار و برای همیشه از مبالغه هایی چون گفتار مرحوم دکتر علی شریعتی که  در مقاله تان آورده اید  دست برداریم:

«من کشف ایشان را درباره قرآن درست، بی مبالغه، شبیه کار گالیله درباره منظومه شمسی و نیوتن درباره جاذبه و پاستور درباره بیماری… می‌دانم»!

 بی پرده بگویم اگر مهدی بازرگان در اواخر عمر بعد از یک عمر قرآن پژوهی خودش به نوعی نیهیلیسم در رابطه با قرآن رسید ویک به یک سایر اندیشمندان سطح بالای دینی به سرنوشتی مشابه دچار می شوند…، پیامد این گونه مبالغه های خود برساخته و یک عمر تبلیغات واعظانه دینی توسط خودشان می باشد!

البته طبق یادداشت خلاصه ای که خدمت شما و دکتر عبدالکریم سروش و چند نفر دیگر فرستادم (و به زودی مقاله مشروحی در این باره منتشر خواهد شد)، به نظرم  نظر آقای سروش هیچ استدلال قرآنی ندارد. متن در دست جمع آوری «اقوال» رسول وحی (روح القدس) در تعامل و کنش با پیامبر و مخاطب امی بوده است. امر نزول قرآن و بعثت حضرت محمد فقط  یک «کلمه» از بی نهایت کلمات خداست، همان طور که حضرت عیسی یک «کلمه» از بی نهایت کلمات خدا بود. مسیحیان با یک شعر و قطعه ادبی که یوحنا روایت خود را از زندگی حضرت عیسی با آن شروع کرد (یوحنا باب یک: ۱ تا ۱۸) چه وقت ها که قرن ها تلف نکردند!  چند قرن بعد  برخی  پیروان  حضرت محمد چون اشاعره و معتزله با تقلید از آنان وارد بحث قدیم و حادث شدند و به تکفیر جاهلانه یکدیگر پرداختند! 

با سپاس و احترام،

آرش سلیم

 arash.salim.mh@gmail.com
خرداد ۱۳۹۵

*اسراء:۱۰۵ و ۱۰۶

وَبِالْحَقِّ أَنزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ وَمَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذِیرًا. وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَىٰ مُکْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِیلًا.