نماز گزاردن در جهان امروز
عظیم مدهنی*: ادیان و مذاهب در دو حوزه به فعالیت پرداخته اند. یکی آنکه در مورد شرایط جهان سخن گفته اند. یعنی گفته اند که جهان چگونه بوده است. یا چگونه است. در این حوزه دین وارد حوزه علم شده است و به شرح ماوقع دنیا پرداخته است. برای مثال مسیحیان معتقد بودند زمین مرکز جهان است. با گسترش علم و تضاد میان دین و علم در چنین گزاره هایی از اعتبار برخی ادیان کاسته شد. از طرف دیگر ادیان در حوزه ی دیگری نیز فعالیت داشته اند; اینکه انسان چه اعمال و مناسکی انجام بدهد تا یک زندگی بهتر داشته باشد.
و اتفاقا به نظر نویسنده این سطور روح ادیان را باید در همین آموزه ها جست و جو کرد. زیرا این عبادات و مناسک حتی مختص پیروان همان دین نیستند. و ناباورمندان به آن دین نیز می توانند از آنها استفاده کنند و بهره ها ببرند. برای مثال ذهن آگاهی و مراقبه برگرفته از آیین بودایی هستند. اما به طور گسترده توسط باورمندان به سایر ادیان و دین ناباوران استفاده می شوند.
نماز یکی از عبادات مسلمانان است. این نوشتار سعی دارد تا آنجا که ممکن است کارکرد نماز را بررسی کند. و به این پرسش پاسخ بگوید که آیا نمازگزاردن برای نامسلمانان هم می تواند سودمند باشد؟ و اصولا سود نماز برای مسلمان و غیر مسلمان چیست؟ برای این منظور شاید بهتر باشد نگاهی به دلیل اخلاقی نزیستن خودمان بیاندازیم. به نظر نویسنده این مقال دلیل اصلی اخلاقی نزیستن بشر ، دیکتاتوری لحظه هاست.سیستم عصبی بدن ما به نحوی است که ما فقط زمان حال و فقط زمان حال خودمان را درک می کنیم. مثلا من در حال حاضر اگر گرسنه باشم فقط گرسنگی خودم را (و نه گرسنگی فردای خودم را یا گرسنگی شما را ) درک می کنم. به همین دلیل انسان به نوعی فراموشکاری مبتلاست. مثلا شما تصمیم می گیرید که دیگر سیگار نکشید. چون در آینده ممکن است سرطان بگیرید. اما شما آن انسان آینده که سرطان گرفته (یعنی خود شما در آینده ) را الان درک نمی کنید. برای همین ممکن است یک هفته دیگر ناگهان زیر تصمیم خودتان بزنید و سیگار بکشید. یعنی تصمیم خودتان را فراموش کنید. یا بسیار شنیده ایم که فردی معمولی ناگهان عصبانی می شود و مرتکب قتل می شود! این ها نمونه هایی از دیکتاتوری لحظه هاست. شرایطی که یک لحظه کاری انجام می دهیم که برروی سایر لحظات خودمان و لحظات دیگران تاثیرات مخرب و غیر قابل بازگشتی به جا می گذاریم.
نماز پنج بار در روز تکرار می شود . و اگر آن را یک تجدید میثاق با اصول اخلاقی ، یک تعظیم در مقابل خیر مطلق(خدا) قلمداد کنیم ، پتانسیل بالایی برای غلبه بر این مشکل دارد. از این نگاه کارکرد نماز ذکر (یاد آوری ) است. اگر بودیسم توانسته است ذهن آگاهی را به بشریت عرضه کند، به نظر می رسد اسلام نیز می تواند “به خاطر داشتن” را به بشریت هدیه کند.” به خاطر داشتن ” یک وضعیت ذهنی است که در آن انسان اجازه نمی دهد یک لحظه از لحظات او بر سایر لحظات خودش و بر لحظات دیگران حاکم شوند.
اعمال مستحبی دیگری نیز برای حفظ حالت “به خاطر داشتن” توصیه شده است.این اذکار مستحبی در طول روز و شب به وسیله تسبیح خوانده می شوند. همچنین توصیه شده است که نماز ظهر و عصر و مغرب عشا جدا جدا خوانده شود . اگر نماز به این صورت خوانده شود در طول روز پراکنده می شوند. و تاثیر بیشتری به این لحاظ خواهند داشت.
همه این کارها را یک فرد نامسلمان هم می تواند انجام دهد. اما به نظر می رسد برای غیر مسلمانان در استفاده از نماز مانعی وجود داشته باشد. در نماز جملاتی وجود دارد که شاید آن ها به این جملات اعتقاد نداشته باشند. من این موانع را به سه دسته تقسیم کرده ام و کوشیده ام در حد توان راه حلی برای آنها ارائه دهم.
۱. در نماز شهادت می دهیم که جز خدا ، خدایی نیست. اگر کسی به خدا اعتقاد نداشته باشد آیا می تواند از نماز استفاده کند؟به نظر نگارنده این سطور هر انسانی می تواند تصوری از خدا داشته باشد. یعنی وقتی می گوید خدا می تواند آن را به چیزی ترجمه کند. مثلا چنین فردی می تواند خدا را خیر مطلق تعریف کند. و وقتی می گوید خدایی جز خدا نیست می تواند آن را در ذهن این طور ترجمه کند که جز خیر مطلق خدایی نیست.و من جز خیر مطلق کس یا چیز دیگری را نمی پرستم.
۲. در نماز شهادت می دهیم که محمد رسول خداست. اگر کسی به این موضوع اعتقاد نداشته باشد باید چه کار کند؟ کسی که نماز می خواند به سادگی این موضوع را پذیرفته است که یکی از راه های نزدیکی به خدا نماز خواندنی است که محمد پیشنهاد داده است.یعنی تا همین حد رسالت محمد را پذیرفته است. محمد کارهایی می کرده است که یک احساس متعالی به دست می داده است. یکی از آن کارها نماز خواندن بوده است. او به ما توصیه کرده است اگر می خواهیم آن حالت متعالی یا چیزی شبیه به آن را تجربه کنیم نماز بخوانیم. و نام این توصیه گری رسالت از جانب خداست.
۳. در برخی جاهای نماز مانند قنوت دعا می خوانیم. کسی که به خدای شخص وار اعتقاد ندارد چگونه ممکن است دعا بکند؟ دعا کردن یک آرزو کردن از صمیم قلب است. کسی که به خدای شخص وار اعتقاد ندارد همچنان می تواند از صمیم قلب آرزو کند . و این آرزو را با خدای ناشخص وار در میان بگذارد.
خواندن نماز به زبان عربی و با همین شکل موجود باعث نوعی وحدت میان مسلمانان و ایجاد هویت مسلمانی می شود. کسی که نماز را به عربی و با همین شکل می خواند با سایر مسلمین احساس نزدیکی و هویت مشترک می کند. با این حال اگر کسی نخواهد چنین حسی داشته باشد و فقط بخواهد به خاطر حفظ حالت “به خاطر داشتن” از نماز مسلمانان الگو بگیرد،اگر پاسخ سه پرسش ذکر شده برای غیر مسلمانان قانع کننده نباشد ، می توانند بنا به میل خودشان در نماز تغییراتی بدهند . اما تا جایی که به مسلمانان مربوط است باید معنی اوراد و اذکاری که می خوانند را بدانند. و بی سبب برخی اوراد توخالی و بی معنی را به زبان نرانند. زیرا از کارکرد نماز محروم می شوند. از طرفی معنای شخصی بخشیدن به اذکار نماز باعث می شود تاثیر نماز بیشتر بشود. برای مثال می توانیم که هر وقت الحمدلله اول نماز را می گوییم ، یکی از نعماتی که خدا به ما داده است را به ذهن بیاوریم. یا زمانی که استغفرالله می گوییم یکی از گناهان مان را به ذهن بیاوریم و با خود عهد ببندیم که دیگر تکرار نکنیم.
بنا به آنچه شرح داده شد نماز گزاردن حتی برای غیر مسمانان سودمند است. کارکرد نماز حفظ حالت روحی “به خاطر داشتن” است . یک چنین حالت روحی ایی باعث می شود ما اخلاقی تر زندگی کنیم و بیشتر مراقب خود و دیگران باشیم. دانستن کارکرد نماز به مسلمانان نیز کمک می کند نماز را بهتر درک کنند. و بهره ی بیشتری از آن ببرند. از این رو توجه به حفظ حالت “به خاطر داشتن ” باعث می شود نماز در روح ما تاثیر کند . و به تعبیر قرآن ما را :
ان صلاه تنهی عن الفحشا و المنکر.
* کارشناس ارشد روان شناسی. (دانشگاه علامه طباطبایی)
