مقدمه ای بر آسیب شناسی متون روایی

محمود عبائی: سنت اسلامی بر دو پایه استوار است، قران و حدیث. بنا بر اجماع مسلمانان و متکی به شواهد و مدارک تاریخی و دلایل کلامی ، قران ، کلام خدا ، مصون از تحریف و نقص به دست ما رسیده است. اما حدیث که گاهی به آن خبر یا روایات نیز گفته میشود ، از گزند تحریف و تدلیس و جعل … برکنار نمانده است. حدیث از همان صدر اسلام گرفتار آسیب های گوناگونی شده است.

مقدمه ای بر آسیب شناسی متون روایی

| محمود عبائی |

وَ لَقَدْ کُذِبَ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ ص عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِیباً فَقَالَ مَنْ کَذَبَ عَلَیَّ مُتَعَمِّداً فَلْیَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ

امام علی ع – نهج البلاغه خطبه شماره ۲۱۰

در روزگار پیامبر ص بر او دروغ بستند تا آنجا که آن حضرت برخاست و فرمود :

هرکس عمدا بر من دروغ بندد جایشگاهش از آتش خواهد بود

إِنَّا أَهْلُ بَیْتٍ صَادِقُونَ لَا نَخْلُو مِنْ کَذَّابٍ یَکْذِبُ عَلَیْنَا وَ یُسْقِطُ صِدْقَنَا بِکَذِبِهِ عَلَیْنَا عِنْدَ النَّاس‌

امام صادق ع – رجال کشی /۲۷۵

ما خاندانی راستگوییم ولی از شر دروغزنی که بر ما دروغ بندد بر کنار نمانده ایم

سنت اسلامی بر دو پایه استوار است ، قران و حدیث . بنا بر اجماع مسلمانان و متکی به شواهد و مدارک تاریخی و دلایل کلامی ، قران ، کلام خدا ، مصون از تحریف و نقص به دست ما رسیده است . اما حدیث که گاهی به آن خبر یا روایات نیز گفته میشود ، از گزند تحریف و تدلیس و جعل … برکنار نمانده است .

حدیث از همان صدر اسلام گرفتار آسیب های گوناگونی شده است . مدارک تاریخی قابل اعتمادی وجود دارد که نشان میدهد در همان روزگار رسول خدا ص عده ای به کار حدیث سازی ، جعل یا تدلیس و تغییر احادیث نبوی مشغول بوده اند . گفتار امام علی ع در نهج البلاغه که در صدر این نوشتار آمده است ( خطبه ۲۱۰ ) بر این دعوی صحه می گذارد .

این اقدامات فریبکارانه در دوران های بعدی به انگیزهای گوناگونی ادامه یافت ، سازندگان حدیث ، علاوه بر رسول خدا ص ، دروغ های فراوانی به خاندان پیامبر ع و اصحاب گرامی او بستند .

در عصر ائمه هدی ع ، در کنار فزونی یافتن جعل و تدلیس ، نسبت به این پدیده ناروا ، حساسیت و هشیاری بیشتری پیدا شد ، بویژه در دوران امام صادق ع ، ایشان ، شاگردان خود را نسبت به پدیده حدیث سازی ، هشدارهای پی درپی داده و تلاش فراوانی به شکل ساختاریافته برای ، پالایش و تمیز احادیث جعلی از احادیث حقیقی و موثق انجام پذیرفت

امام صادق در این باره هشدارها و تنبیه هایی جدی به اصحاب خود میدهند

ایشان در پاسخ فیض بن مختار درباره «علّت اختلاف شیعیان» فرمود:

…. إنی أحدث أحدهم بالحدیث فلا یخرج من عندی حتی یتأوله علی غیر تأویله و ذلک أنهم لا یطلبون بحدیثنا و بحبنا ما عندالله و إنما یطلبون به الدنیا و کل یحب أن یدعی رأسا ( رجال کشی ص ۱۲۴ کربلا )

یعنی: «… من برای یکی از ایشان حدیثی می‌گویم و او از نزد من بیرون نمی‌رود تا آنکه حدیث مزبور را به غیر معنای حقیقی آن، تأویل می‌کند. زیرا که آنها از حدیث ما و از محبّت ما (خاندان پیامبر ع) خشنودی خدا را نمی جویند بلکه از این راه دنیا را می‌طلبند و هر کدام دوست دارد که نام رئیس بر او نهاده شود».!

همچنین ایشان در باره ملاک و معیار تمییز احادیث صحیح از سقیم ، بر توافق مضمون و محتوای احادیث اهل بیت س با کتاب خدا و سنت نبوی ص تاکید و تصریح میکند و ضمن طرد و لعن مغیره بن سعید که در کار تدلیس حدیث دست داشت چنین می فرماید :

لاتقبلوا علینا حدیثاً إلا ما وافق القرآن و السنه أو تجدون معه شاهداً من احادیثنا المتقدمه، فان المغیره بن سعید -لعنه الله- دس فی کتب أصحاب أبی احادیث لم یحدث بها أبی! فاتقوا الله و لاتقبلوا علینا ما خالف قول ربنا تعالی و سنه نبینا محمد -صلى الله علیه وآله وسلم- فإنا إذا حدثنا قلنا: قال الله عزوجل و قال رسول الله  صلى الله علیه وآله وسلم ( رجال کشی ص ۱۹۵ )

یعنی: «هیچ سخنی را – که به ما نسبت می ‌دهند – نپذیرند مگر گفتاری را که با قرآن و سنّت موافق باشد یا اینکه شاهدی از احادیث (صحیح) گذشته ما در موافقت با سخن مزبور پیدا کنید زیرا مغیره بن سعید – که خدا او را از رحمتش دور کند – در کتاب ‌های یاران پدرم امام باقر (ع) احادیثی را با حیله ‌گری وارد کرده که پدرم آنها را نگفته است. بنابراین از خدا بترسید و گفتاری را که از طرف ما بر خلاف گفته خدای بزرگ و سنّت پیامبر ما –محمّد( ص) -گزارش کرده اند نپذیرید زیرا که ما چون به سخن پردازیم از قول خدای عزّوجل و از قول رسول خدا (ص) سخن می گوییم»

همچنین از امام رضا ع به یکی از شیعیان در باره احادیث جعلی که به دروغ توسط جبریه و غلاه به آنان بسته اند چنین میفرماید

یابن خالد إنما وضع الأخبار عنا فی التشبیه و الجبر الغلاه ( عیون اخبار الرضا ، چاپ سنگی ص ۸۲ )

یعنی: «ای پسر خالد، غالیان از قول ما، اخباری را درباره تشبیه (خدا به خلق) و عقیده به جبر جعل کرده اند …!».

همچنین ایشان در چند موقف نام برخی از جعالان حدیث و راویان کذاب را بر شمرده اند که از جمله اند

بنان که بر علی بن الحسین ( امام سجاد ع ) دروغ میبست

مغیره بن سعید که بر ابو جعفر ( امام باقر ع ) دروغ میبست

ابوالخطاب که بر ابو عبدالله ( امام صادق ع ) دروغ می بست

محمد بن بشیر که بر موسی بن جعفر ( امام کاظم ع ) دروغ میبست

و محمد به فرات که برمن ( امام رضا ع ) دروغ می بندد ( رجال کشی ص ۲۵۹ کربلا )

همچنین در کتب رجالی و علم الحدیث از کذابانی بنام دیگری که به کار جعل و دروغ مشغول بوده اند اشاره شده است کسانی مانند :

مسیلمه ، عبدالله بی سبا ، حارث شامی ، محمد بن مقلاص ، معمر ، بشار اشعری ، حمزه یزیدی ، صائد نهندی و ….

که همه جعالان و دروغ پردازانی شناخته شده بودند .

با این مقدمه معلوم میشود که وقوع جعل ، تحریف و تدلیس در احادیث و مجموعه های روایی امری مسلم و مبتنی بر مدارک و شواهد است

همچنین بسیاری از علمای طراز اول شعیه و دانشمندان حدیث و رجال نیز بر وقوع جعل و تحریف در متون روایی تصریح کرده اند . از باب نمونه :

۱ – محمد بن نعمان ( شیخ مفید ) از بزرگان علم الحدیث و از متکلمان مشهور شیعی است در باره آثار و متونی روایی تالیف شده توسط شیخ صدوق ، ضمن احترام با ان عالم بزرگ ، زبان به نقد و طعن می گشاید و می نویسد :

آنچه را که شیخ ابوجعفر – که خدایش رحمت کند – در این باب یاد کرده است ، اثبات ناشده و متضمن معانی مختلف و متناقض است و علت این تناقض گویی او آن است که شیخ بر اساس ظواهر روایات گوناگون عمل کرده است . و از اهل نظر نبوده تا احادیث حق را از روایات باطل جدا کند . ( شیخ مفید در شرح عقائد صدوق – تصحیح اعتقاد الامامیه – چاپ تبریز ص ۱۵ و ۱۶ )

۲ – سید مرتضی نیز که از بزرگترین علمای شیعه امامیه است در کتاب المسائل الطرابلسیهدر باره کتب روایی نقد جالبی دارد و چنین می نویسد :

احادیثی که در کتب شیعه ، همچنین کتب روایی مذاهب مخالف ما آمده ، شامل انواع خطا و اقسام باطل می باشد . مانند امور محالی که بر خدای تعالی روا نیست و اصلا قابل تصور نمی باشد . همچنین امور باطلی که بر نادرستی انها برهان اقامه شده است . مانند عقید به تشبیه ، عقیده به جبر ، عقیده به رویت خداوند و قول به اینکه حق تعالی دارای صفات ازلی زائد بر ذات است و از این دست نظریه ها که در متون روایی وارد شده و به شماره و حصر در نمی اید . بنا برایان نقد حدیث کاری واجب است ( مدیر شانه چی ، کاظم . علم الحدیث ص ۶۴ )

۳ – ابو جعفرمحمد بن حسن طوسی ، مشهور به شیخ طوسی ( متوفی ۴۶۰ ه ق ) در کتاب عده الاصول ، فصلی را به اخبار نادرست اختصاص داده و در این باره می نویسد :

آنچه معلوم است بدون شک ، این است که در اخبار مروی از پیامبر اکرم ص خبرهای دروغ وجود دارد ، چنانکه خبرهای راست نیز هست و اگر کسی بگوید همه این اخبار درست است ، بی شک از قول صواب دور افتاده است . ( شیخ طوسی . عده الاصول چاپ قم ص ۲۷۶ )

۴ –فقیه ، متکلم و محدث بزرگ شیعی ، محقق حلی ( متوفی ۶۷۶ ه ق ) نیز به مساله وضع حدیث تصریح کرده است . وی در کتاب المعتبر می نویسید :

حشویه در عمل به خبر واحد افراط کردند تا حدی که در برابر هر خبری تسلیم شدند و بر تناقضی که در این موضوع وجود دارد را در نیافتند – غفلت کردند که – پیامبر خدا ص فرمود : پس من کسانی که بر من دروغ می بندند زیاد خواهند شد و همچنین این سخن امام صادق ع را که فرمود : در برابر هر مردی از خاندان ما ، مرد دروغ پردازی قرار گرفته که بر ما دروغ می بندند . ( محقق حلی . المعتبر چاپ سنگی ص ۶ )

۵ – محدث مشهور ملامحمد باقر مجلسی ( متوفی ۱۱۱۰ ه ق ) در مواقف متعددی به مساله جعل اخبار و خطا و غلو در متون روایی تصریح کرده است . از جمله در بحار الانوار ج۷ می نویسد : …. اگر اخبار و روایاتی به گوش تو رسید که توهم این گونه عقاید باطل را پیش آورد ( بدانکه ) اخبار مزبور ، محمول به ظاهر نیست و تاویل پذیر است و یا آنکه ارباب غلو آنها را به دروغ ساخته اند . ( بحارالانوار ج ۲۵ ، ص ۳۴۶ . چاپ جدید . دارالکتب الاسلامیه )

بنا بر آنچه گفته آمد ، علاوه بر رسول خدا ص و ائمه هدی ، بزرگان مذهب امامیه بویژه محدثان بزرگ بر وقوع جعل و تحریف در نقل و ثبت اخبار ، تصریح کرده اند و کسی نمیتواند ثقل اصغر را همچون ثقل اکبر مصون از تحریف و نقص و اضافه بداند . لذا نقادی و ارزیابی کتب روایی و مجموعه های حدیث ، کاری ضروری است .

اگر درست و نادرست احادیث از هم باز شناسایی نشود ، بسیاری از سخنان ناروا ، تحریف یافته ، دروغین و ناسازوار با قران کریم ، عقل سلیم به عنوان نصوص دینی تلقی شده و آموزه ها و باورهای اسلامی دچار تحریف و فساد می شوند و سنتهایی نادرست و معارض با سنت اصیل نبوی و اسلامی با نام و نقاب اسلام در میان جوامع مسلمان رواج و قدر می یابند و به تعبیر حضرت علی ع اسلام را مانند پوستینی وارونه برتن میکنند . که صد البته چنین رخدادهایی در تاریخ و فرهنگ اسلامی کم و بیش اتفاق افتاده است .

اما علی رغم وجود ضرورت ، نقادی متون روایی و تمییز صحیح و سقیم آن ، علمای اسلامی اهتمام جدی در این باره نکرده اند و آنچنان که باید و شاید این روایات ناسره را از متون روایی نپیراسته اند . وعلی رغم کاوشها و تلاشهای انجام یافته ، همچنان متون روایی و حافظه تاریخی – فرهنگی جوامع اسلامی آکنده از احادیث ناردست و جعلی و تحریف یافته است .

به نقل محقق عالیمقام حوزه نقد حدیث ، جناب استاد مصطفی حسینی طباطبایی ، کهن ترین کتابی که در موضوع وضع حدیث و آسیبهای آن نوشته شده است کتابی است با عنوان الموضوعات نوشته عبدالرزاق صنعانی یمنی ( متوفی ۲۱۱ ه ق ) صنعانی از محدثان برجسته اهل سنت به شمار میرفته است و کتاب او در قاهره به طبع رسیده است ( طباطبایی . نقد کتب حدیث ص ۱۰ )

اثر قدیمی دیگری که در این موضوع نوشته شده است کتابی با نام علل الحدیث ، اثر حافظ عبدالرحمن بن ابی حاتم ( متوفی ۳۲۷ ه ق ) ( همان )

در کتاب علل الحدیث علاوه بر آنکه به ذکر احادیث ساختگی پرداخته است به دیگر خطاهای مربوط به ثبت و نقل حدیث بوده است نیز اشاره شده . این کتاب نزدیک به سه هزار حدیث را مورد نقد و ایراد در قرار داده است که در جای خود کاری بزرگ ، ابتکاری و انقلابی محسوب میشده است .

پس از این اثر ، مهمترین کتابی که به نقادی متون روایی پرداخته است کتابی است با عنوان الموضوعات من الاحادیث المرفوعات نوشته محدث بزرگ اهل سنت حافظ حسین بن ابراهیم جوزکانی همدانی که به نام مختصرتر اباطیل جوزکانی شهرت یافته است ( همان )

عبدالرحمن بن جوزی بغدادی ( متوفی ۵۴۳ ه ق ) نیز کتابی با همین نام الموضوعات نوشت و در آن به نقد کتب روایی پرداخت

اثر مهم دیگر در این باب کتاب الدرر الملتقط فی تبیین الغلط و نفی اللغطنوشته حسن بن محمد صاغانی ( متوفی به سال ۶۵۰ ه ق ) از میان فقهای شیعی شهید ثانی ( زین الدین عاملی ) این کتاب را پسندیده و به انصاف ستایش کرده است ( همان )

احمد ابن تمیمه دمشقی نیز کتابی با عنوان احادیث القصاص دارد که در آن برخی احادیث جعلی و ساختگی را معرفی کرده است .

جلال الدین سیوطی ( متوفی ۹۱۱ ه ق ) نیز کتابی مهمی با عنوان اللالی المصنوعه فی الاحادیث الموضوعه در باره تالیف نمود که مورد توجه محدثان واقع شد .

اما بیش از همه نورالدین علی قاری هروی ( متوفی ۱۰۱۴ ه ق ) به این مساله اهتمام ورزیده و سه کتاب در باره احادیث موضوعه نگاشت .

از دیگر کتابها و محققانی که به این مساله توجه داشته اند عبارتند از :

• قاضی محمد بن علی شوکانی یمنی ( متوفی ۱۳۰۴ ه ق ) نویسنده کتاب الفوائد المجموعه فی الاحادیث الموضوعه
• محمد عبدالحی لکنوی هندی ( متوفی ۱۳۰۴ ه ق ) نویسنده کتاب اللولو المرصوع
• شیخ محمد بشیر ظافر ازهری ( متوفی ۱۳۲۵ ه ق ) نویسنده کتاب تحذیر المسلمین من الاحادیث الموضوعه علی سید المرسلین
• محمد ناصر الدین البانی ، نویسنده کتاب سلسله الاحادیث الضعیفه و الموضوعه
• و ……………….

به داروی استاد نقاد و محقق علوم روایی مصطفی حسینی طباطبایی دانشمندان مذکور جز یکی دو نفر که شیعه زیدی هستند همه از علمای اهل سنت محسوب میشوند و کتابهایی که نوشته اند در باره احادیثی ساختگی است که دروغ پردازان به رسول خدا ص نسبت داده اند اما شیعه امامیه در قرن های گذشته به نگارش کتاب مستقلی در باره احادیث دروغین که به ائمه اهل بیت ع نسبت داده شده است نپرداخته اند ( همان ص ۱۲ )

گرچه فقهای امامیه در خلال کتب فقهی گاهی به طور پراکنده به نقد احادیثی که در فروع احکام اهتمام ورزیده اند ( همان )

به نظر میرسد فقهای شیعی بنا بر ضروت استنباطات فقهی و به خاطر وظیفه اجتهاد ناچار شده اند در خلال مباحث اجتهادی ، احادیث مورد استناد خود را بررسی و ارزیابی نمایند . اما این نقادی به فراخور نیاز رشته فقه به احادیثی که در موضوع احکام و شریعت وارد شده است ، اختصاص یافته و سایر احادیث و روایت از چنگ نقد و وارسی بیرون افتاده اند

این همه وظیفه محدثان را بیش از پیش آشکار میکند . این کاری بس سترگ است که در مذهب شیعه امامیه همچنان بروی زمین مانده و هل من ناصر می طلبد .

البته در قرن اخیر به این مهم توجهی نسبی شده است . دانشمند محقق ، رجال شناس بزرگ علامه مرحوم محمد تقی شوشتری با نگارش اثر محققانه الاخبار الدخیله این کار بزرگ را کلید زده و مستدرکات این اثر را به ضمیمه کتاب منتشر نمود . وی در این کتاب فصلی را به احادیث مجعول اختصاص داده است گرچه این کار کامل نیست و بسیاری از روایات ساختگب غلاه و رویات مرسل در آن اثر بررسی نشده اند .

برخی از محققان معاصر شیعی که به شکل متدیک و محققانه به این موضوع به طور مستقل پرداخته اند ، این نامها بیشتر جلب توجه میکند

علامه سید مرتضی عسکری ( متوفی ۱۳۸۶ ه ش ) با کتابهای مهمی چون

• القرآن الکریم و روایات المدرستین،
• حدیث کسا در کتب خلفا و اهل البیت،
• عبدالله بن سبا و اساطیر آخریترجمه‌شده به نام عبدالله بن سبا و دیگر افسانه‌های تاریخی
• یکصدو پنجاه صحابی دروغین،
• علی مائده الکتاب والسنه،
• معالم المدرستین
• که همگی از بهترین آثاری است که در آسیب شناسی حدیث و متون روایی نگاشته شده است

شخصیت بعدی استاد مرحوم محمد باقر بهبودی ( متوفی ۱۳۹۳ ه ش ) حدیث پژوه مدقق می باشد که خدماتی در خور تقدیر ارزانی جامعه علمی کرده است . ایشان برای نخستین بار، به منظور استخراج صحاح شیعه، به وارسی و اعمال قواعد پرداخته و حاصل آن را برای تمرین طالبان علم‌الحدیث در کتاب علل‌الحدیث فراهم آورده است  وی مصحح آثاری مانند بحارالانوار، کنزالعرفان و بخش‌هایی از تفسیر المیزان و مؤلف کتاب‌هایی مانند صحیح‌الکافی و معرفهالحدیث بود. دیدگاه‌های او در پالایش حدیث و فعالیت‌هایش در گزینش روایت‌های معتبر شیعه به‌ویژه در دهه ۶۰ بحث‌های بسیار برانگیخت و آثاری محسوس بر دیدگاه معاصران داشت.

استاد علی اکبر غفاری ( متوفی ۱۳۸۳ ه ش ) نیز از چهره ای برجسته و خدمتگزار متون روایی و نصوص دینی بود علی اکبر غفاری فقیه و محدث، محقق و چهره برگزیده ایرانی است. مصحح کتابهای کتب اربعه و امالی شیخ توسی و جامع‌المدارک می باشد . مرحوم غفاری سالها در حضر فقهای بزرگ روزگار خود تلمذ کرد و به دلیل استعداد و علاقه شخصی به مطالعات علوم حدیث روی اورد در حدود ٣٠ سالگی به تحقیق و نشر آثار شیعی روی آورد و حـدودا ۶٠ عنـوان کتاب را با ١۵٠ مجلّد منتشر ساخت .

 از جمله شخصیت های مجهول القدر مرحوم علامه برقعی ( علی رغم سوتفاهاتی که در باره این شخصیت علمی و انقلابی نشر داده شد ) به طور جدی و سختگیرانه ای به نقد متون روایی شیعی پرداخت و البته هزینه های گزاف هم پرداخت . آثار ایشان عموما در موضوع آسیب شناسی مجموعه ها و متون روایی اختصاص یافت اما موضع گیری های هیجانی او در موضوعات فکری و عقیدتی باعث آثارش با غرض ورزی مواجه شود

این مقدمه ، ضرورت آسیب شناسی احادیث شیعی را بیش از پیش آشکار میسازد . امید آنکه این مهم توسط دانشوران شجاع و نو اندیش پی گیری شود و دامان ثقل اصغر و علوم اهل بیت ع از آلودگی هایی که توسط دروغپردازان و یا سهل انگاران پدید آمده است پیراسته و منقح گردد.