نظری به فهم رویدادهای خارق العاده متون مقدس: جعل، اغراق، یا اعجاز؟

هادی حکیم شفایی:در متون مقدس مذهبی و از جمله قرآن، رویدادهایی در غالب داستان ذکر شده اند که رازآلود و خارج از درک علمی و عقلانی می باشند؛ رویدادهایی همچون کشتن گاو بنی اسرائیل و زنده کردن مرده ، شکافتن رودخانه، تبدیل عصا به اژدها و … .همین رویدادهای نقل شده در متون مقدس هدف انتقادهای بسیاری قرار گرفته است بطوری که با غیر عقلانی و غیر علمی توصیف کردن این رویدادها، چنین نتیجه گرفته اند که قرآن، داستان های مجعول یا اغراق آمیز روایت کرده است…

***

نظری به فهم رویدادهای خارق العاده متون مقدس: جعل، اغراق، یا اعجاز؟

| هادی حکیم شفایی |

در متون مقدس مذهبی و از جمله قرآن، رویدادهایی در غالب داستان ذکر شده اند که رازآلود و خارج از درک علمی و عقلانی می باشند؛ رویدادهایی همچون کشتن گاو بنی اسرائیل و زنده کردن مرده ، شکافتن رودخانه، تبدیل عصا به اژدها و … .همین رویدادهای نقل شده در متون مقدس هدف انتقادهای بسیاری قرار گرفته است بطوری که با غیر عقلانی و غیر علمی توصیف کردن این رویدادها، چنین نتیجه گرفته اند که قرآن، داستان های مجعول یا اغراق آمیز روایت کرده است و پس پیامبر اسلام نیز کسی نبوده است جز فردی شیاد و عوام فریب و یا دست کم، انسانی بوده است که خود نمی فهمیده چه می گوید و فهم او نیز در حد مردمان زمان اش بوده است. خود متون مقدس، از این رویدادها با عنوان ” معجزه” یا خرق عادت یاد می کنند که ناشی از قدرت و اراده خداوند است اما منتقدان قرآن در این باب دو نظر دارند: عده ای معتقدند این رویدادها “جعل” بوده و از اساس وجود نداشته اند و به دلیل توطئه هایی ساخته شده اند و عده ای دیگر معتقدند این رویدادها اغراق شده اند. به عبارتی، اینان معتقدند رویدادهایی طبیعی روی داده اما با گذاشت زمان و به دلیل جهل مردمان به ماهیت این رویدادها، این رویدادها بزرگنمایی شده و بدست ما رسیده است. برای نقد این انتقادات، ابتدا پیش فرض این دست از منتقدان را بررسی می کنیم.

۱.کسانی که به استناد عدم سازگاری این رویدادها با علم و عقل، مدعی جعلی بودن یا اغراق بودن این رویدادها هستند عمدتاً یک پیش فرض اساسی دارند:

” قوانین علمی، ثابت و سنت های طبیعت همیشه لایتغیر است”.

این پیش فرض، پیش فرضی قابل خدشه است زیرا ابتدا باید ثایت بکنیم که اگر قوانین علمی لایتغیر و ثابت است، در گذشته های بسیار دور هم چنین بوده است. به عبارتی، اعتبار بخشیدن به این گزاره که “قوانین علمی ثابت و خدشه ناپذیر است” ثابت نمی کند که در عصر پیامبران هم الزاماً صد در صد چنین بوده باشد. برای اثبات این فرض که قوانین طبیعت در تمام طول تاریخ ثابت و خدشه ناپذیر بوده است باید داده های عینی داشته باشیم اما با توجه به عدم دسترسی عینی ما به گذشته های کهن( فقدان عکس و فیلم و…) و نداشتن دانش پسینی- تجربی، نمی توانیم این گذاره را اثبات کنیم. بنابراین، به طریق اولی، این ادعا که “چون قوانین علمی و طبیعی ثابت است پس آن رویدادها جعلی بوده است” غیر قابل آزمون و بلاتکلیف است. در واقع می توان به این پیش فرض هم قائل شد که در عصر پیامبران، گاهی برخی قوانین و سنت های طبیعی – به دلایلی شناخته یا ناشناخته- بطور موقت و موردی نقض می شده است و پدیده های خارق العاده ای روی می داده است. حال، مومنان این دلیل را ” اراده خداوند” نام می نهند و غیرمومنان می توانند ” عناصر ناشناخته” بخوانندش. در هر حال، این پیش فرض قابل تصور است و به لحاظ فلسفی می تواند مبنای حرکت استدلالی ما باشد. به عبارتی، معتقدان به نظریه معجزه به عنوان امری استثنایی، برای تبیین نظریه خود، مفهوم جهانشمولی به نام ” خداوند” را در اختیار دارند که می تواند مساله اعجاز را تا حدی موجه نماید(مساله اثبات خدا مورد بحث نیست) اما قائلان به نظریه جعل، به نظر می رسد دلیلی تاریخی برای موجه ساختن نظر خود در دست ندارند. پس می توان نتیجه گرفت که مدعی منکران معجزه، از مدعای معتقدان به معجزه معتبر تر نیست بلکه تا حدی سست تر از آن نیز به نظر می رسد.

۲.منتقدانی که مدعی اغراق در رویدادها هستند به نوعی معتقد هستند که قوانین علمی طبیعی، نقض نشده اما یک پدیده طبیعی ساده که قابل درک برای مردمان آن عصر نبوده طور دیگری تفسیر و پنداشته شده و در آن اغراق شده است. در نقد این سخن باید گفت که بر فرض اگر بپذیریم که قوانین ثابت طبیعت، در گذشته نیز نقض نشده است، پس باید چگونگی فهم و تفسیر آن پدیده های طبیعی و ساده و تبدیل ان به پدیده هایی خارق العاده دقیق تبیین شود. یعنی باید بتوانیم دقیق تشریح کنیم که مردمان آن زمان چگونه عصا را به شکل اژدهایی هولناک دیدند و یا آب رودخانه ای با آن وسعت را از وسط دو نیم شده رویت کردند و یا دیدند که جنازه ای زنده شد و سخن می گوید. این ادعا نیز به دلیل فقدان اطلاعات پسینی-تجربی و نیز به دلیل دشواری و امکان ناپذیری توصیف، قابل اثبات و اعتنا نیست.

۳.برخی منتقدان قرآن که خود پیامبر را جاعل می خوانند دچار نوعی تناقض استدلالی هستند. اینان معتقدند پیامبر داستان هایی را از پیامبران گذشته جعل کرده است تا عوامفریبی کند و غیره. حال سوال اینجاست که اگر بپذیریم پیامبر اسلام در خصوص پیامبران پیشین جعلیاتی بافته پس جای شگفتی است که چرا در مورد خود، داستان سرایی نکرده و ادعای معجزه ننموده است؟ اگر او شیاد و جاعل است پس قاعدتاً باید درباره خودش و توانایی هایش و زندگی اش جعلیات ببافد در صورتی که با مطالعه قرآن، می توان به خوبی مشاهده کرد که در مقام اجراء رسالت اش، جز تصویری زمینی، انسانی، این جهانی، و غقلانی و عرفی چیز دیگری از او در قرآن وجود ندارد. او انسانی است که مانند دیگر انسان های زمان خود می خورد، می نوشد، می جنگد، ازدواج می کند، امانتداری می کند، نه می تواند مرده زنده کند، نه می تواند اژدها بسازد، نه می تواند رودخانه را از وسط بشکافد و … . او فقط ادعا می کند که به او وحی می شود و  از مردم می خواهد که پیام او را بگیرند و فقط تعقل کنند. پیام هایی به او می رسد که در ابتدا به شهادت اسناد تاریخی، خودش هم حیران و سرگردان بوده که این تصاویر و صداها چیست که می بیند و می شنود. بنابراین، به نظر می رسد این اتهام اخلاقی نمی تواند درباره او صادق باشد.

۴.نظریه ” رویاهای رسولانه” عبدالکریم سروش می تواند در این خصوص بسیار رهگشا باشد. خلاصه این نظریه چنین است:

تعارضاتی علمی-عقلانی در قرآن مشاهده می شود که برای انسانی که می خواهد هم مدرن بماند و هم مومن مشکل آفرین است. به جای اینکه مانند مفسران برای هر مشکل یک راه حل فنی-تفسیری ارائه دهیم می توانیم با یک نظریه جامع، و کلی، تمام این دست از مشکلات قرآن را تبیین نظری کنیم. این نظریه با استناد به شواهدی بیان می دارد که به نظر می رسد پیامبر در هنگاه وحی، پیام خداوند را در قالب تصاویر رویاگونه ای می دیده و همان تصاویر را برای مردم نقل می کرده است. از آنجایی که پیام وحی بصورت تصاویری مجازی مشاهده و نقل می شده است نیازمند خواب گذاری است. با این نظریه، در عمل تمام مشکلات علمی-عقلانی قرآن بر طرف می شود.

در هر حال، ما به عنوان انسان هایی که در عصر جدید زیست می کنیم و می خواهیم رویکردی منطقی به دین داشته باشیم و یا حیاتی مومنانه داشته باشیم دو راه عقلانی پیش رو داریم: یا نظریه اعجاز را به عنوان یک استثناء و نه یک اصل بپذیریم و فعلاً قبول کنیم که شاید قوانین علمی در قرون کهن به دلایلی شناخته یا ناشناخته بطور موردی نقض شده است و یا اینکه نظریه رویاهای رسولانه را بپذیریم. هر یک از دو راه را پیش بگیریم فعلاً با توجه به داده های تاریخی- تجربی که داریم معتبر است اما راهی که برخی منتقدان قرآن پیش گرفته اند و قرآن را و برخی رویدادهای آن را به دلیل عدم سازگاری با قوانین علمی، جعل یا اغراق می دانند در حال حاضر قابل اعتبار و اعتنا نیست.