بررسی ترجمه «دانشنامه فلسفه اخلاق » پل ادواردز

پنجاه و نهمین نشست خانه نقد با موضوع بررسی «دانشنامه فلسفه اخلاق» نوشته پل ادواردز و ترجمه ان‌شاء‌اله رحمتی، با حضور دکترحمید شهریاری، مسعود صادقی و کامران فانی در سرای اهل قلم برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی خانه کتاب در ابتدای برنامه ان‌شاء‌اله رحمتی؛ مترجم «دانشنامه فلسفه اخلاق» با بیان اهمیت فراوان مباحث اخلاقی در جهان امروز گفت: با توجه به اختلاف نظر در فلسفه ها وتکثرگرایی ادیان ، قدیمی ترین و استوارترین مبنا برای انسان اخلاق است و دفاع از مطلق بودن اخلاق مستلزم نقد اخلاق است و نسبی گرایی اخلاقی پذیرفته شده است.

وی در ادامه با اشاره به اینکه غالباٌ فرقی بین اخلاق و عرف گذاشته نمی شود گفت: علت جدیت من در ترجمه و تدوین دانشنامه جلساتی بود که بر اساس اخلاق حرفه ای تشکیل می شد.

رحمتی در مورد انگیزه اش برای ترجمه دانشنامه اظهار کرد: فرهیختگان ما تصور درستی از فلسفه اخلاقی نداشتند اما بعد از توضیح بنده، دانشجویان رشته های مختلف احساس می کردند بحث های اخلاقی در بین مباحث فلسفی بیشترین جذابیت را برایشان دارد.

وی درمورد اهمیت مسائل اخلاقی بیان کرد: خدایی که به عنوان خدای دینداران مطرح است خدای خیر با صفت علم ، قدرت ، حکمت است و اگر چنین نمی بود نمی توانستیم به آن خدا اعتماد کنیم .و عبادت ما نیز فقط شامل ترس از او می شد.

رحمتی افزود: به نوعی اخلاق در همه حوزه های زندگی ما سیطره و کاربرد دارد. اما با این وجود ، تفکرات اخلاقی و نه خود اخلاق در جامعه ما بسیار مغفول است.

وی با اشاره به ضعف بررسی کتاب های فلسفه اخلاق در جامعه گفت: من در خانه کتاب در گروه اخلاق داور بودم و ضعیف ترین و تکراری ترین کتاب ها در این حوزه بودند..

وی افزود: در فرهنگ ما زمینه ها ی زیادی برای تفکر اخلاقی وجود دارد اما کتاب ها آن را بازیابی نمی کنند. بخشی از تاملات در کتاب های منطقی ، بخشی در کتاب های اصولی، فلسفی پرداخته می شود .

رحمتی درباره علت ارجاع به دانشنامه ها گفت: امروزدر بین نِحله های فلسفی بیشترین اهتمام فلسفه تحلیلی به تفکر اخلاقی تعلق دارد. مسائل تفکر اخلاقی در این حوزه دسته بندی شدند و بخشی از آن ها منتشر شدند. اگر آینهء نسبتا تمام نمایی از تفکر غربی در مورد این مسئله داشته باشیم بهتر است به سراغ دانشنامه های فلسفی برویم .

وی افزود: بهترین کتاب در زمینه دانشنامه فلسفی، دانشنامه فلسفه پل ادواردز است که چاپ اول آن در سال ۱۹۶۷ بود و سعی شده تا سال ۱۹۶۷ تمام آن چیزی که در تفکر غرب وجود داشته در این کتاب بیاید. اما در ویراست اول خیلی از مباحثی که امروزه مطرح است ، انعکاس نیافته است.

رحمتی درباره چگونگی نحوه ترجمه و تدوین اثر گفت: بنده ویراست اخیر دانشنامه پل ادوارد را مبنا قرار دادم. درگذشته دو کار انجام داده بودم و حالا مقالات قدیمی را به نوعی تکمیل کردم.

وی در ادامه گفت: مقالات کتاب به طور کلی در چهار حوزه اصلی تدوین شده اند. بخش اول کلیات ، بخش دوم اخلاق هنجاری، بخش سوم روانشناسی اخلاق و آخرین بخش فرا اخلاق است.  بحث معرفت شناسی اخلاق و روانشناسی اخلاق هم دو بحث دیگر این دانشنامه هستند.

رحمتی در ادامه گفت: اخلاق فیمینیستی یکی دیگر از بحث هاست که از نظر فیمینیست ها بیشتر زنانه است. دلسوزی ، مهربانی ، عطوفت خصوصیات زنانه ای هستند اما چون منظر مردانه غالب بوده حق مطلب ادا نشده است.

در ادامه نشست کامران فانی درباره اهمیت وجود دانشنامه ها در جوامع گفت: یکی از رویدادهای مهم ما شکوفایی کتاب های مرجع و در صدرشان دانشنامه ها هستند که پاسخگویی به موضوعات مختلف را برعهده دارند و هرچه جامعه ای بیشتر به این امر بپردازد نشانگر کنجکاوی آن جامعه است.

وی افزود: توجه به کتاب های مرجع به خصوص، کتاب های مرجع اختصاصی امر قابل توجهی است. ما امروزه دانشنامه عمومی به جز «مصاحب» و «دانش گستر» کم داریم که مخاطبش همه هستند ولی دانشنامه تخصصی پاسخگوی یک گروه خاص است.

فانی درمورد دانشنامه فلسفه اخلاق چنین اظهار داشت: بی شک  دانشنامه پل ادوارد یکی از مفصل ترین و بهترین کتاب ها در این حوزه است. حوزه اخلاق با سرنوشت و سرشت ما سر و کاردارد و این برای نخستین بار است که دانشنامه اخلاقی با این ویژگی ترجمه می شود

وی در ادامه بیان کرد: در این دانشنامه مباحث مختلفی مطرح شده و اگر تنظیم کتاب بر اساس الفبایی می بود دسترسی آسان را برای افراد امکان پذیر می ساخت. مقدمه ای بسیار درخشان دارد که  خواندنش در شناخت فلسفه اخلاق و شناخت خود کتاب، درآمد بسیار خوبی برای ورود افراد علاقه مند است.

این کتاب‌ پژوه افزود: مجموعه دانشنامه بعد از  چهار مطلب نخست آن به همراه مطالب اخلاقی و تفکر اخلاقی نزدیک به ۱۰۰۰ صفحه می شود و سه مقاله ابتدایی آن برای خودآموزان و دانشجویان خوب بوده و پاسخگوی نیاز مخاطب به اخلاق و فلسفه اخلاق است.

فانی در پایان سخنان خود  از اینکه نمایه ها در این کتاب به دقت طراحی نشده اند نقد کرد.

 در ادامه نشست، حمید شهریاری نقد خود را از دانشنامه اینگونه اظهار کرد: ترجمه دکتر رحمتی روان و در دسترس است و در مورد نقد شکلی و عمومیت عناوین، این نکته حائز اهمیت است که مترجم با توجه به روحیاتش همه عناوین را ترجمه کرده است.

وی افزود: آنچه در مورد مترجم قابل ستایش است نظم تعلیمی در کار اوست. نکته مهم کار ایشان گزینش واژه های تخصصی و ترجمه  خوب این واژه هاست.

شهریاری در ادامه کار رحمتی را یک مونولوگ دانست و گفت : دو مونولوگ در حوزه اخلاق وجود دارد ؛ یکی اینکه دانشی که در قالب دانشنامه در صد سال اخیر در موضوع اخلاق وجود داشته را ترجمه کنیم تا دانشجویان آن حوزه با این بحث بهتر آشنا شوند و به مطالعات، تدوین ها و نظریه های موجود بپردازیم که کار آقای رحمتی در همین مونولوگ می گنجد.

وی افزود: مونولوگ دیگر این است که با توجه به یک سنت ۱۴۰۰ساله  دینی و با توجه به منابع سنت و شیعه مجموعه ای از گزاره های دینی را توصیف می کنیم که عمدتا رفتارهای بشر را شامل  می شود.

وی افزود: کار ترجمه و تدوین آقای رحمتی بزرگ و قابل ستایش است اما بهتر می بود که وی سنت قدیم و جدید را می شناخت و سپس با تلفیق آنها دست به تدوین یک کتاب می زد. در این صورت وی می توانست از مونولوگ خارج شود.

***

در ادامه نشست مسعود صادقی گفت:این اثر برای دانشجویان این رشته برای اینکه بفهمند در مقام دانشجویان فلسفه در کجای جغرافیای معرفت قرار گرفته اند حائز اهمیت است و کار ایشان نمونه همین موضوع است.

به گزارش وب سایت فرهنگی نیلوفر، صادقی در ادامه گفت: من چندین مدخل را که تطبیق دادم متوجه دقت اثر شدم و فقط به دو یا سه گِره ترجمه ای رسیدم که قابل اعتنا نیست.

وی در مورد مقدمه دانشنامه نیز گفت: مقدمه ، مقدمه خوبی است و علی رغم گفته های دکتر شهریاری فوق العاده گویا و رسا بوده و خیلی خوب جریان کتاب را به ما شرح می دهد و حتی مترجم پاسخ خیلی از انتقادهای وارد را نیز در مقدمه آورده است.

مهم‌ترین نکات مورد اشاره در نقد صادقی بشرح ذیل است:

در فضای فلسفه اخلاق ایران، کار آقای رحمتی یک رحمت و مرحمت است.

هزار صفحه ترجمه خوب، یعنی هزار صفحه تامل و تفکر. محال است یک مترجم خوب،بدون فهم درست بتواند کاری را ترجمه کند.

همه بر سیر بشدت صعودی و کیفی ترجمه‌های آقای رحمتی تاکید دارند.البته این به معنای مغلوط بودن کارهای قبلی نیست و سخن بر سر افزایش دقت،روانی و کیفیت کار است.

سلیقه و تشخیص هوشمندانه آقای رحمتی در انتخاب اثر برای ترجمه به اندازه کیفیت ترجمه های ایشان مهم است.

بخت با دانشجویان و علاقه‌مندان فلسفه اخلاق یار بوده که از طریق یک دانشنامه مهم و منسجم، مختصات کلی و مباحث اصلی رشته محبوبشان را می‌توانند درک کنند.

مثلا شاید بسیاری از علاقه‌مندان فلسفه اخلاق نام درک پارفیت را هم نشنیده باشند حال آنکه او اکنون از مهم‌ترین فیلسوفان اخلاق زنده است(on what matters) و خوانندگان با مطالعه دقیق این اثر می‌توانند از وجود او بطور ضمنی مطلع شوند.

نگاهی کلی به دانشنامه و مداخل آن:

۱-     جای خالی مدخل “جامعه شناسی اخلاق” در دانشنامه ها از جمله دانشنامه فلسفه

۲-     جای خالی مدخل “اقبال اخلاقی” یا “تخیل اخلاقی” در دانشنامه پل ادواردز

۳-     جای خالی مدخل “براهین اخلاقی وجود خدا” در ترجمه آقای رحمتی

۴-     بطور کلی تنوع و روزآمدی مدخل‌های دایره المعارف آنلاین استنفورد بسی بیش از دایره المعارف پل ادواردز است.

۵-     به عنوان نمونه مدخل virtue ethics را در این دو دانشنامه مقایسه کنید.محتوای این  مدخل ادواردز مجمل و معمولی است و مدخل استنفورد که نوشته هارست هاوز است بسیار دقیق است و به‌روز.

نگاهی به ترجمه اثر:

۶-     ترجمه در یک نگاه کلی اولا روان و خوش‌خوان است. ثانیا اصطلاحات کلیدی آن غالبا متناسب با برگردان رایج از اصطلاحات تخصصی است.

۷-     واژه ethics در ص۷۱،مدخل مسایل فلسفه اخلاق، به اخلاق ترجمه شده است و در ص۱۱۵،مدخل تاریخ فلسفه اخلاق به اخلاقیات و در ص۳۷،مدخل فلسفه اخلاق، به فلسه اخلاق. بهتر است مترجم محترم به‌نوعی یک معادل واحد را در سرتاسر اثر برمی‌گزید.

۸-     در مدخل ۶، با عنوان تنگناهای اخلاقی،برای واژه anthology برگردان “گزیده” انتخاب شده است که در سیاق متن معنای آن چندان گویا نیست ص۲۲۹).

۹-     در همین مدخل، عبارت “تنگناهای اخلاقی” معادلی برای moral dilemmas انتخاب شده است حال آنکه معمّا یا محذور یا دوراهی‌ اخلاقی برگردان دقیق‌تر و گویاتری است(ص۲۲۹).

۱۰- در مدخل ۳۷،حقوق و بهروزی حیوانات،بهروزی معادلی برای welfare انتخاب شده است(ص۵۱۵). در نتیجه animal welfarist هم طرفدار بهروزی حیوانات شده است!این در حالی است که در مدخل ۳۹،خویش‌کامی، بهروزی معادلی است برای well-being(ص۵۳۱)

۱۱- در مواقف متعدّدی از کتاب از جمله در مدخل ۴۰، altruismبه غیرگرایی ترجمه شده است(ص۵۳۷) حال آنکه همان نوع‌دوستی یا حتی دگرگرایی برگردان بسیار بهتری است. موارد ذل در ادبیات ما نشان می‌دهند که “غیر” بیشتر به معنای بیگانه است تا دیگری. به عبارت دیگر،دیگری غیر از غیر است و غیر غیر از دیگری!

حافظ: رازی که بر غیر نگفتیم و نگوییم/ با دوست بگوییم که او محرم راز است

حافظا در دل تنگت چو فرود آمد یار/ خانه از غیر نپرداخته ای یعنی چه

مولوی:اندر دل ما تویی نگارا/ غیر تو کلوخ و سنگ خارا

حافظ:یار بیگانه مشو تا نبری از خویشم/غم اغیار مخور تا نکنی ناشادم

مولوی:قصد جان جمله خویشان می کنیم/ هرچه خویش ما کنون اغیار ماست

۱۲- برگردان مترجم از thik و thin جالب است. غلیظ و رقیق(ص۶۸۴)برخی ها معتقدند بحث از این مفاهیم در این دانشنامه وجود ندارد حال آنکه در مدخل فرااخلاق(ص۶۸۴) بحث خوبی در این باره هست.

۱۳-                         در مدخل توانستن(مدخل ۴۷)، آغازه پاراگراف دوم از ص۶۳۹ دو گره ترجمانی دارد که کاملا قابل اغماض هستند و هیچ تاثیری بر فهم فلسفی این مدخل نمی گذارند.

۱۴- مدخل شماره ۶۰ نظریه خطامدار درباره فلسفه اخلاق نام دارد. error theory of ethics . (ص۷۸۷) حال آنکه خطامداری ناظر بر سرشت همه نظریات اخلاقی است نه نظریاتی که درباره فلسفه اخلاق هستند.

۱۵- در مدخل ۵۸،درونی‌گرایی و برونی‌گرایی در فلسفه اخلاق، internalism و externalism  در قیاس با دیگر ترجمه‌ها به‌شکلی بهتر ترجمه شده است زیرا درون گرا و برون‌گرا ممکن است برخی را به یاد introvert  و extrovert در روانشناسی بیندازد(ص۷۷۵).

نکته آخر:

ما دانشجویان فلسفه نباید گمان کنیم اتفاقات و آراء فلاسفه اخلاق محدود به نظرات و جریانات مورد اشاره در دایره المعارف ها و یا کتاب های مقدماتی است. مثلا در مدخل نسبیت گرایی اخلاقی(مدخل ۶۱ و مدخل ۶۲).ظرائف دیدگاه ویلیامز در باب نسبیت گرایی نیامده است. همچنین دیدگاه های متاخر از قبیل دیدگاه دیوید ولمان.

مدخل های دایره المعارف ها مدخل اندیشه هستند نه محبس یا مخرج اندیشه و این مباحث دانشنامه ای باید کف اطلاعات ما باشند و نه سقف آن!

بهتر است مدخل های دایره المعارف استتنفورد را هم گاه به عنوان مکمّل و گاه به عنوان جایگزین مداخل پل  ادواردز مورد مطالعه قرار دهیم.