گزارشی از مراسم شب های «تفاسیر قرآن مجید»
در مراسم شب‌های «تفاسیر قرآن مجید» که در بنیاد موقوفات افشار برگزار شد، ابتدا علی دهباشی برگزارکننده شب‌های بخارا به معرفی شب‌های قرآن مجید پرداخت و گفت: هفته پیش به تفاسیر عرفانی قرآن مجید پرداختیم. امشب به شب تفاسیر قرآن می‌پردازیم و هفتۀ آینده در چنین روزی به شب ترجمه‌های قرآن مجید و به ترتیب شب کاتبان وحی و … خواهیم پرداخت.
سپس سیدمصطفی محقق داماد با اشاره به آیه‌هایی از سورۀ جمعه و آل عمران به بررسی تعقل و حکمت در دین پرداخت و دین‌داری و تعقل را دو مقولۀ لاینفک دانست و گفت: گمانم آغاز تاریخ تفسیر قرآن را باید از زمان خود رسول الله حساب کنیم. یعنی تفسیر قرآن چیز جدیدی نیست و دقیقا عمرش به درازای عمر خود قرآن است. از همان روزهای نخست، تفسیر قرآن توسط رسول الله آغاز شده است. مستند اینجانب برای این ادعا خود قرآن است. در قرآن مجید، موقعیت رسول الله نسبت به قرآن چهار تعبیر دارد که باید بر روی تفاوت‌های این موارد اندیشید. اولین وظیفۀ پیغمبر و غایت رسول‌الله نسبت به قرآن، تلاوت‌کنندۀ قرآن است که در سورۀ مبارکۀ «آل عمران» و همچنین در سورۀ «جمعه» آمده است که این دو آیه در بخش آغازین با هم متفاوت هستند.
او در ادامه متذکر شد: خیلی‌ها از طریق قرآن گمراه می‌شوند و با این طناب عده‌ای به درون چاه رفتند. چون اگر کسی خود قرآن را درست متوجه نشده و تفسیر آن را به خوبی درک نکند و تربیت نشود، خطرناک خواهد بود. پس تبیین آن به عهدۀ خود پیامبر قرار گرفته است.
محقق داماد گفت: هدف از خواندن قرآن، تفکر محض و پیشنهاد اندیشه‌وری است. انسان‌ها اهل تفکر بشوند و اگر این سو تدبر و آن سو قفل بر دل زده شود، سیاهی حاصل می‌شود. بارها شاهد آن بوده‌ایم که از طریق دین و کج‌اندیشی دینی دچار خطر می‌شویم و خطر آن از بیماری سل و سرطان به مراتب بیشتر است. جنگ‌ها و خونریزی‌ها! چقدر جنگ در تاریخ در اثر کج‌اندیشی اتفاق افتاده است؟! بیشتر از همه این درد را تشیع کشیده که پیشوایانش را بیشتر دینداران از بین بردند. بی‌دین‌ها که اما حسین (ع)، حضرت امیر المؤمنین، علی (ع) را نکشتند! دینداران کشتند! تمام امامان ما را هیچ بی‌دینی نکشته است، همه دین‌دار بودند! در روز عاشورا تمام آن‌هایی که سنگ به بدن امام حسین (ع) می‌زدند “الله اکبر” می‌گفتند و این حاصل دین‌داری بدون تفکر و تبیین نادرست از آیات قرآن است.
در ادامه نصرالله پورجوادی از تاریخ تفاسیر قرآن در طی قرون مختلف سخن گفت و بیان کرد: تفسیرنویسی سنتی است قدیمی و همانطور که اشاره کردند از صدر اسلام آغاز می‌شود و کتابت و نوشتن تفسیر مربوط به قرن سوم است.
او همچنین دربارۀ مطالعۀ تفاسیر بر اساس تاریخ اندیشه، گفت: این یک بخش از تحقیقات ما دربارۀ تفاسیر است و جنبۀ مدرنی دارد. جنبۀ دیگر مطالعۀ تفاسیر از حیث «تاریخ اندیشه» است. در قرآن یک سری مفاهیم اصلی و اساسی وجود دارد و این ها در طی قرون هر کدام دارای تحولاتی می شوند. فرض کنید در مورد کلمۀ «روح» یا «تعقل» دو واژه ای که در طی قرون مختلف تفاسیری متفاوت داشته اند. حتی مفهوم «انسان» و مفاهیم اساسی آن مثل «خدا» و نگاه مفسران به خدا یا در مورد بحث هایی مربوط به صفات الهی و یا دربارۀ خود نبوت و شخصیت پیامبر و حادثۀ «معراج» تفاسیری مختلف در طی سال ها خوانده ایم.
پورجوادی در پایان سخنرانی خود به ارجحیت تحقیق در تفاسیر بر نوشتن خود تفسیر پرداخت.
سپس محمدجعفر یاحقی گفت: تفسیرهای قرآن از قرون اولیه وجود داشته است و نیاز مبرم ارتباط مسلمانان با کلام وحی بوده است. برای اینکه مسلمانان می‌خواستند از پیام الهی سردربیاورند و وقتی که اسلام از شبه جزیره خارج و به دنیای دیگری منتقل شد بخصوص در ایران، ایرانی‌ها هم به صورت مختلف این نیاز را پیدا کردند که مفاهیم قرآنی را بهتر درک کنند.
او افزود: هیچگاه در ایران زبان عربی آنطور جا نیفتاده بود که عامۀ مردم بتوانند از قرآن بهره مند شوند. گرچه علمای بسیاری وجود داشتند اما امروز هم عامۀ مردم هیچ ارتباطی با زبان عربی ندارند و حتی آن‌هایی که در بخش‌های آموزشی هم عربی می‌خوانند، چندان در این زمینه کاربردی نیست. این امر هم به روزی بازمی‌گردد که اولین ایرانی، مسلمان شد. شاید به همان صدر اسلام بازگردد که اگر اولین ایرانی مسلمان را «سلمان فارسی» بدانیم من گمان می‌کنم که سلمان حتما به فارسی فکر می‌کرده است، گرچه با فارسی آن روزگار. ارتباطش با مسائل دینی و شخص پیامبر با زبان فارسی بوده است. حتی معروف است که سلمان از پیامبر اجازه خواست که قرآن را به فارسی برگرداند. متن عربی نماز را در اولین فرصت توانست به فارسی ترجمه کند و روایتی است که ایشان «بسم الله الرحمن الرحیم» را به فارسی ترجمه کرد و این سر آغازی برای گشایش یک میدان به روی معارف دینی و نگاه به اسلام شد و زمینه‌های ترجمه‌های دریای تفاسیر فارسی و قبل از آن ها ترجمه‌های قرآن فراهم شد. بنابراین ایرانیانی که مسلمان شده بودند با زبان و با قالب فکری خود با دین و از جمله متن قرآن برخورد می‌کردند و می‌خواستند آن را با زبان خود بفهمند. در واقع هر تفسیری ارئه‌ای تازه از فهم شخص در مورد قرآن است.
او در ادامه به تفسیرنویسی شیعه اشاره کرد و در بخش دیگری از سخنانش به توضیح و شرح کتاب «روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن» نوشتۀ شیخ ابوالفتوح رازی پرداخت.
در بخش دیگری از این مراسم محسن معینی دربارۀ مطالعات تفسیری خاورشناسان بنا بر نحوۀ آشنایی آنان با اسلام سخن گفت.
همچنین مهرداد عباسی درباره رهیافت‌های جدید به تفسیر قرآن در جهان اسلام سخنرانی کرد.
