الهیات مسلمان بودن و مسلمان زیستن
محمد مجتهد شبستری : پس از پیمودن یک راه طولانی که در نگارش مقالات قرائت نبوی از جهان و یادداشت‌ها و مقالات پس از آن تا امروز، برای این نویسنده پیش آمد اکنون فکر می‌کنم که قادرم یک تعریف روشن از «الهیات مسلمان بودن» ارائه کنم: اگر مسلمان را آن کس بدانیم که از دین محمد (ص) پیروی می‌کند می‌توانیم چنین بگوییم:
۱- دین محمد (ص) در مقام نظر این بود که او از پدیدارهای جهان یک «تفسیر تجربی نبوی» داشت و آن تفسیر این بود که همه پدیدارهای جهان افعال خداوند است (هستی خداست). در مقام عمل هم او چنان می‌زیست که در نظر وی مقتضای این تفسیر بود.
۲- مسلمان به مثابۀ پیرو دین محمد (ص) آن کس است که آن تفسیر را می‌پذیرد و از آن خود می‌سازد و با مقتضیات آن می‌زید و هر روز بیش از پیش در آن تعمق و تأمل می‌ورزد، با آن شکوفا می‌شود و اگر عنایت نصیب او شد تولد جدید می‌یابد و تا آنجا پیش می‌رود که بر مرگ پیروز می‌گردد. چنین انسانی ممکن است در روند تکامل خود از هر فلسفه ای، علمی و هر دین یا هنر دیگری و … تغدیه کند.
۳- بنا بر این الهیات مسلمان بودن به معنای پیروی از دین محمد (نه به معنای پیروی از اسلام که یک تعبیر کلی است و معنای مشخص و معین ندارد) «الهیات طلب حقیقت» در معنای فلسفی آن که فیلسوفان به آن می‌پردازند نیست. الهیات اثبات وجود خدا و اثبات نبوت و مانند اینها که متکلمان بدان می‌پرداختند هم نیست. الهیات تحصیل معرفت دینی از گونۀ معتبر شناختن گواهی گذشتگان بر این که خدا از طریق متن قرآن با محمد (ص) سخن گفته است چنانچه پاره‌ای از اندیشوران جدید می‌گویند (و مدعایی معقول به نظر نمی رسد) هم نیست و…
۴- الهیات مسلمان بودن به معنای پیروی از دین محمد (ص) الهیات تفسیری (هرمنوتیکی) است که محمد (ص) دعوت خود را بر آن بنیاد نهاده بود و قرآن آن را به نمایش گذاشته است.
۵- به نظر صاحب این قلم هرگونه بحث و بررسی چه دربارۀ الهیات دین محمد یا دربارۀ شناختن دین او یا دربارۀ اخلاق و احکام دین او و یا دربارۀ ارتباط اخلاق فلسفی و سیاست با دین او و چه دربارۀ امکان تفسیرهای گوناگون از دین او و یا ارتباط علم و فلسفه و هنر با دین او و همۀ مسائل و مباحث از این قبیل، تنها در صورتی موجه است که هویت تفسیری دین محمد (ص) و الهیات محمد (ص) نصب العین اهل بحث و تحقیق قرار گرفته باشد. به نظر این نگارنده اگر این نصب العین در کار نباشد بحث ها به بیراهه خواهد رفت چنان که در گذشته چنین شده است و در حال حاضر هم این بیراهه در بررسی ها و بحث های بعضی از نواندیشان در دین به وضوح دیده می شود.
الهیات مسلمان زیستن
محمد مجتهد شبستری
۱- پیشتر گفته ام مسلمان کسی است که تفسیر محمد (ص) از هستی (هستی خدا است) را از آن خود می‌سازد. این را الهیات مسلمان بودن نامیده ام. باید به آن سخن اضافه کنم که الهیات مسلمان بودن از الهیات مسلمان زیستن جدا نیست و لازم است الهیات مسلمان زیستن را هم تعریف کنم.
۲- الهیات مسلمان زیستن این است که شخص مسلمان در روند زیستن خود که امری اجتماعی، تاریخی و متحول است از تفسیر محمد (ص) از هستی، تفسیری همدلانه، انتقادی و ناظر به چگونه زیستن و متحول به عمل می‌آورد و آن گونه می‌زید که مقتضای این گونه تفسیر است ـ سابقاً این گونه زیستن را «زیستن موحدانه» نامیده ام (۱) ـ پس تقدیر مسلمان بودن و مسلمان زیستن ما مسلمانان چیزی غیر از تفسیر ما از تفسیر محمد (ص) نیست.
۳- الهیات مسلمان زیستن، سراسر تفسیر است و در آن از واژه‌ها و تعبیراتی چون «دین واقعی خداوند»، «احکام واقعی خداوند»، «استنباط حکم شرعی از کتاب و سنت»، «حق مولویت خداوند»، «تفکیک فهم دین از خود دین»، «کشف دین واقعی با ترازوی اخلاق»، «اصلاح انتقادی سنت دینی» و مانند اینها خبری نیست. چنانکه پیشتر گفته ام همه این تعبیرات بر چنان مبناهای کلامی استوارند که در عصر حاضر نامعقول به حساب می‌آیند و اعتبار آن‌ها فرو ریخته است (۲).
۴- در الهیات مسلمان زیستن هرجا سخن از اخلاق می‌رود، اخلاق تفسیر (عمل اخلاقی، آن است که معنای اخلاقی دارد) است و نه غیر از آن.
۵- اکنون که به آثار بیست سال گذشته خود نگاه می‌کنم می‌بینم، در آن سال‌ها بخش عمده‌ای از آنچه در باب دین گفته و نوشته ام با همۀ کاستی‌ها و ابهام‌ها یا احیاناً جاذبه‌هائی که داشته، برای نزدیک شدن به تقریر و توضیح همین «الهیات تفسیری» بوده است که در جای دیگر آن را «الهیات تفهمی» نامیده‌ام (۳). این کار در آغاز آن فقط یک استشمام بود، اما بتدریج کوشیده‌ام آن را از دیدگاه‌های مختلف در آگاهی و شعور خود وارد کنم و قابل تقریر و تجزیه و تحلیل سازم. اگر توفیق یار شود و تدوین کتاب «قرائت نبوی از جهان» با همین نام یا مشابه آن به پایان رسد و اجازه چاپ بگیرد و منتشر شود، آن وقت هم برای خود و هم برای خوانندگان بیشتر معلوم خواهد شد که من دنبال چه بوده‌ام (۴).
___________
(۱) نگاه کنید به «مقاله قرائت نبوی از جهان ۱» در همین وبسایت.
(۲) نگاه کنید به مقاله «چگونه مبانی کلامی و فقهی فرو ریخته‌اند» در همین وبسایت.
(۳) نگاه کنید به گفتگویی تحت عنوان «در جستجوی معنای معناها» که نخستین بار در ماهنامۀ اندیشه پویا، اسفندماه ۱۳۹۲ منتشر شده و در همین سایت قابل دسترسی است.
(۴) نگاه کنید به مجموعه مقالات «قرائت نبوی از جهان» در همین وبسایت.
منبع:وبسایت نویسنده
