کمیل احمدی: دو نوع نگاه را می‌توان برای توصیف چگونگی ارتباط مابین بلاکچین و دین متصور بود. در نگاه نخست، بلاکچین و مفاهیم مرتبط با آن، گونه‌ای جدید از الهیات، مناسک و عبادات را خلق کرده و به‌مثابه یک کیش جدید در رقابت با دین قرار می‌گیرند و در نگاه دوم، فناوری بلاکچین و سایر موضوعات برآمده از دل آن، به شکل دستیاران دین در جهان مدرن ظاهر می‌شوند.
نگاهی به دوگانه بلاکچین و دین
| کمیل احمدی لیوانی |
بلاکچین و اهمیت آن
در سال‌های اخیر، تغییرات ناشی از ظهور مفاهیم و فناوری‌های نوین به حدی رسیده است که دیگر نمی‌توان تأثیرات مشهود آن را بر شئون مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی زندگی نادیده گرفت. از میان این فناوری‌های نوظهور، برخی که ارتباط چشمگیرتری با نیازهای ذاتی بشر داشته و از پدیده‌های مهمی همچون عدالت، قدرت، اعتماد و حاکمیت گره‌گشایی کرده‌اند، دامنه تأثیر و گستره نفوذ بیشتری یافته‌اند. بلاکچین یا زنجیره بلوکی را می‌توان در این دسته قرار داد. این اصطلاح از دو کلمه بلوک و زنجیره تشکیل شده است که در این زنجیره از بلوک‌ها، با استفاده از فناوری‌های توزیع‌شده و رمزنگاری، تاریخچه تمام تراکنش‌ها در دفترِکلی شفاف و درعین‌حال تغییرناپذیر، ذخیره می‌شود. این فناوری در نگاه عموم، با بیت‌کوین یکی تصور می‌شود که این موضوع، البته بی‌دلیل نیست. از نوامبر ۲۰۰۸ میلادی که فردی به نام ساتوشی ناکاموتو با ارسال ایمیلی به دیگر برنامه‌نویسان، ابداع یک سیستم نقدینگی الکترونیکِ بدون هیچ وابستگی به اعتماد طرف سوم را اعلام کرد، تا سال ۲۰۰۹ میلادی و استخراج نخستین بلوک بیت‌کوین، همچنین اولین معامله آن در اوایل سال ۲۰۱۰ را می‌توان نخستین سال‌های تاریخچه این فناوری دانست. با وجود این امر، استفاده و کاربردِ بلاکچین به بیت‌کوین و عموم رمزارزها منحصر نیست بلکه این فناوری کاربردهای فراوان دیگری نیز دارد؛ کاربردهایی که هریک به‌تنهایی می‌توانند تغییرات بنیادینی در شناخت ما از زیست جهانمان ایجاد نمایند. موضوعاتی مانند متاورس، وب سه، قراردادهای هوشمند، هویت دیجیتال و حکمرانی غیرمتمرکز از این دسته‌اند.
ورود به دوگانه رقیب یا رفیق
در نظر بسیاری، پیامدهای مرتبط با گسترش این فناوری‌های نوین به‌گونه‌ای است که در آینده نه‌چندان دور، حوزه‌های مختلف حیات بشری از جمله دین و زیست دینی، نه‌تنها ملزم به روشن نمودن موضع خود در قبال این فناوری‌ها خواهند شد بلکه حتی جایگاه و شیوه‌های عمل کنونی آنها نیز از سوی اندیشه، فلسفه، الهیات و ابزارهای برآمده از فضای موصوف، مورد تهدید قرار خواهد گرفت. با وجود این امر، باید توجه داشت که روی دیگر این ماجرا، حکایت از برآمدن ابزار توانمندی دارد که می‌تواند کمک قابل‌توجهی به تثبیت و استقرار بیشتر این حوزه‌های حیات بشری نماید. بلاکچین و فناوری‌های مربوط به آن، از یک‌سو می‌توانند با مفاهیمی همچون مرکزیت‌زدایی، حذف واسطه، اعتماد به کد، ایمان به جهانی بهتر و … که در فضای این فناوری بازتولید می‌شوند، به‌عنوان رقیب دین ظاهر شده و آن را به چالش بکشد و از سوی دیگر می‌توانند به‌عنوان دستیاری ارزشمند، در خدمت دین قرار گرفته و با ارائه ابزارهای مناسب، به بسط آن کمک کنند.
بلاکچین به‌مثابه رقیب دین:
ما در جهانی زندگی می‌کنیم که شاهد روند روبه‌رشدی از نوسان، عدم قطعیت و پیچیدگی است. جهانی که برای توصیفش، به‌اختصار از کلمه ووکا (VUCA world) استفاده می‌شود. (volatility، uncertainty، complexity، ambiguity) در این جهان، تکنو_اتوپیای برآمده از فناوری‌های جدیدی همانند بلاکچین، بستر و موضِعی برای نمایش و پیاده‌سازی مفاهیم جدید محسوب می‌شوند. وقتی به اسطوره تأسیس فناوری بلاکچین، سپیدنامه ساتوشی ناکاموتو و اهداف نخستین این فناوری فکر می‌کنیم، با چشم‌اندازی از یک جهان و ایدئولوژی سکولار به همراه وعده رستگاری برآمده از دیجیتالی‌شدن که می‌توان آن را دنیایی جدید و بهتر توصیف کرد، روبرو هستیم. این نظام جدید از ابتدا و تاکنون با نوعی از ایمان جدید درهم‌تنیده شده است – ایمانی که آشکارا از دولت و پول، به سمت متافیزیک در می‌غلتد. بدین‌ترتیب می‌توان فرایندی را تشریح نمود که بر اساس آن بلاکچین از یک‌سو به‌عنوان بستری برای ایجاد ادیان جدید، مورد استفاده قرار می‌گیرد و از سوی دیگر، مفاهیم و تجارب ادیان کنونی را با علامت سؤال مواجه نموده و به پاسخ وا می‌دارد.
بلاکچین، بستر دین جدید: شهر نیویورک در سال ۲۰۱۸ پذیرای جمعیتی بود که دین جدیدی را در بستر بلاکچین راه‌اندازی کرده بودند. این دین با نام 0xΩ ، درواقع یک پروتکل اجماع برای بلاکچین اتریوم بود و کتاب مقدس خود را داشت. اعضا می‌توانستند با مشارکت در کلیسا، در مورد آنچه هویت مذهبی آنها را به بهترین شکل نشان می‌داد، رأی دهند. این افراد، در عمل به دنبال این بودند که کمک‌های مالی را به‌طور دموکراتیک‌تر مدیریت کنند، به توافق دست یابند و رهبران صادق را بهتر و ساده‌تر شناسایی کنند. شاید در آن زمان می‌شد به این پدیده با دیده طنز نگاه کرد اما بنیان‌های بلاکچین و فناوری‌های شکل گرفته در گرداگرد آن، از توانمندی بزرگی حکایت دارند.
متاورس و تغییر مفاهیم دینی: این پدیده جدید تأثیر قابل‌ملاحظه‌ای بر چگونگی نگاه به عبادت و زیارت خواهد نهاد، تأثیری که در بدو امر شاید چندان به چشم نیاید اما شروعی برای تغییرات بنیادین خواهد بود. فراجهان یا متاورس، انسان را به دنیای مجازی جدای از واقعیت هدایت نمی‌کند بلکه برعکس، هدف و جهت نهایی آن، تغییر دنیای واقعی است. فراجهانی که اکنون مشتمل بر بازی و زمین‌هایی در بسترهای بلاک‌چینی است، آینده‌ای خواهد بود که بشر، زیست جدید خود را در آن تعریف خواهد نمود. گلوله برفی که با متاورس به راه افتاده است، در مسیر خود تغییر قابل‌توجهی به بار خواهد آورد؛ تغییر و چه‌بسا تخریبی که برآمده از بروز تفاوت در نگرش آدمی خواهد بود. عملکردی که قبلاً توسط دین به عهده گرفته می‌شد، اکنون می‌تواند توسط فناوری‌های نوین تسخیر شود.
بلاکچین به‌مثابه دستیار دین:
این بازی، اما روی دیگری نیز دارد. تاریخ نشان داده که ادیان توانسته‌اند در دوره‌های مختلف، خود را با زمانه همگام ساخته و حتی از موضوعاتی که تنه به تنه دین زده و رقیب آن تلقی می‌شدند، در جهت گسترش و اثبات خود بهره ببرند. نگاهی به گذشته نشان می‌دهد که چگونه فلسفه، علوم و فناوری، از موضع رقیب دین به موضع موضوع دین تغییر موقعیت داده و به ابزاری برای دین تبدیل شده‌اند تا از این طریق، بسط و روزآمدی دین فراهم آید. برهمین طریق، بلاکچین هم همانند بسیاری دیگر از فناوری‌ها، می‌تواند به ابزاری برای کمک به دین تبدیل شود. در ادامه به چند مورد محدود اشاره خواهیم کرد.
قرارداد هوشمند و نذر: قراردادهای هوشمند یا اسمارت کانترکت‌ها، قراردادهایی خود‌اجرا‌شونده هستند که بر روی ساختار غیرمتمرکز بلاکچین اجرا می‌شوند. این قراردادها در صورت تحقق شرایطی خاص که در کدِ قرارداد به‌صورت دقیق ذکر شده‌اند، بدون نیاز به ناظر بیرونی اجرا می‌شود. در قراردادهای هوشمند، پس‌ازآن که مقدار لازم از یک رمزارز به قرارداد هوشمند واریز گردید، مفاد قرارداد مطابق مراحل پیش‌بینی‌شده اجرا خواهد شد. این قراردادها علاوه بر این که بر روی شبکه بلاکچین قابل رصد بوده، تغییرناپذیر نیز هستند. بدین ترتیب، کسی نمی‌تواند در متن قرارداد خللی ایجاد کند. از این قراردادهای هوشمند برای امور مربوط به نذورات هم استفاده می‌شود به شکلی که برای انجام یک نذر خاص، قرارداد هوشمندی تنظیم شده و تمام مراحل انجام آن، از پیش مشخص می‌شود. در مراحل مختلف و پس از اجرای هر بخش، مرحله بعدی قرارداد اجرایی خواهد شد. همان‌طور که روشن است، نهادهای دینی برای نمایش شفافیت و اطمینان‌بخشی در خصوص مصرف نذر در محل مشخص شده از این ابزار بهره می‌گیرند. اگرچه شاید به دلیل برخی شُبهات فقهی که در خصوص رمزارزها مطرح می‌شود، استفاده از این ابزار در کشور ما با وقفه مواجه شده است اما جهان مسیحیت بهره‌برداری از این موضوع را آغاز کرده است.
بلاکچین و وقف: تجارب جهانی متعددی در خصوص ثبت املاک و مستغلات در بستر بلاکچین وجود دارد که به‌عنوان نمونه می‌توان به تلاش گرجستان برای پیاده‌سازی املاک پایتخت بر روی این بستر اشاره نمود. این شیوه از ثبت اسناد، به دلیل از بین بردن امکان دست‌کاری و یا جابجایی، مباحث متعددی همچون جعل اسناد، وجود معارض، تغییر کاربری غیرقانونی، ادعای مالکیت غیرواقعی، از بین رفتن پیشینه نقل‌وانتقال و مواردی از این قسم را منتفی خواهد کرد. شکی نیست که در آینده نه‌چندان دور، شاهد استفاده گسترده از بستر بلاکچین در بحث املاک خواهیم بود. این موضوع می‌تواند در بحث اوقاف موردتوجه قرار گرفته و از مشکلات متعدد موجود در املاک وقفی به میزان قابل‌توجهی بکاهد.
متاورس، دگرگونی عبادت و تسهیل زیارت: بخش قابل‌توجهی از اعمال عبادی همچون نیایش در پیوند با زمان و مکان تعریف شده‌اند. علاوه بر این در ادیان مختلف، به زیارت توصیه شده است؛ گویی که فعلی مشخص با مکانی خاص گره‌خورده است. دوران پساکرونا و محدودیت‌های اعمال شده در انجام این بخش از امور دینی، اگرچه پرسش‌های الهیاتی جدیدی را درافکند اما از سوی دیگر همراه بود با اوج‌گیری و گسترش استفاده از یک فراجهانِ مبتنی بر بلاکچین که متاورس نامیده می‌شود. در دسامبر ۲۰۲۱، عربستان سعودی اعلام کرد که قصد دارد تا امکان زیارت را در فضای متاورس فراهم آورد به‌گونه‌ای که زائرین بتوانند به حجرالاسود دست‌زده و در مسجد الاحرام قدم بزنند. اگرچه این اقدام از هم‌اکنون مخالفینی همچون مرکز امور دیانت ترکیه را در پیش‌روی خود دارد که این زیارت متاورسی را به‌عنوان حج حقیقی نپذیرفته‌اند اما باید قبول کرد که ما با یک تغییر در تعریف زیارت و اماکن مذهبی روبرو هستیم. تغییراتی که دین و دین‌داران برای اتخاذ سازوکارهایی متناسب با عصر کنونی برگزیده و اعمال کرده‌اند تا مفاهیم جدید را در خدمت زیست دین‌دارانه خود درآورند.
مسیر پیش‌رو
دو نوع نگاه را می‌توان برای توصیف چگونگی ارتباط مابین این دو بعد متصور بود. در نگاه نخست، بلاکچین و مفاهیم مرتبط با آن، گونه‌ای جدید از الهیات، مناسک و عبادات را خلق کرده و به‌مثابه یک کیش جدید در رقابت با دین قرار می‌گیرند و در نگاه دوم، فناوری بلاکچین و سایر موضوعات برآمده از دل آن، به شکل دستیاران دین در جهان مدرن ظاهر می‌شوند. آنچه در بدو امر خود را نمایان می‌کند عبارت است ابزارهایی نوین برای کمک به بسط زیست دینی اما موضوع فراتر از صرف ابزارها و فناوری‌هایی است که با سرعت فراوان متحول می‌شوند و متحول می‌سازند. آنچه ورای این فناوری خود را به رخ می‌کشد، مفاهیمی است که به‌سادگی نمی‌توان از کنار آنها گذشت. قدرت این فناوری در بازتعریف مفاهیمی چون باور و ایمان، حلقه‌های واسط و شخص ثالثِ رابط، یگانگی و اشتراک، رازآلودگی و شفافیت، هویت و حریم و مواردی از این دست، زیست جهان و ذهنیت انسان را شکل داده و با تغییرات مداوم روبرو خواهد ساخت. در آینده‌ای نه‌چندان دور، میزان تقابل و یا تفاهمِ این دو بعد از زیست و حیات بشری، برای ما آشکارتر خواهد شد.
در این ارتباط:
