کرونا، مسئله-ی شر و اختلالِ «وسواسِ احتکار»

|علیرضا موثق| ۱- فرض کنیم که در طول عمر خود، هیچ یک از اشیاء و اسباب و اثاثیه-ی مستهلکِ خانه-ی خود را دور نریزیم و از کفش و لباس و جوراب تا یخچال و میز و صندلی و تلویزیون و فرشی که داریم را پس از خراب و کهنه شدن نگهداریم و هم-زمان به جهتِ نیاز و ضرورت، لوازم نو نیز خریداری کنیم.

(⏰ زمان تقریبی مطالعه: ۶ دقیقه و ۲۷ ثانیه)

در این حالت ما با دو مشکل مواجه می شویم:

اول) نگهداری آنها فضایِ زندگی ما را تنگ می کند و به تدریج، در تصرف اشیاء در خواهیم آمد و خودمان از خانه-ی خویش اخراج خواهیم شد و جایی برای سکنایِ خودمان باقی نخواهد ماند.

دوم) زیبایی منزلِ ما از میان می رود و هماهنگ کردن آن لوازم نو با کهنه و چیدمان و دکور منزل مان، شکلِ زشت و آشفته ای به خود می گیرد.

۲- به نظر می رسد که کثیری از مسلمین، در حوزه-ی دین-ورزی و تفکرِ دینی به بیماری《وسواسِ احتکار یا آشغال-جمع-کنی》مبتلا هستند.

آنها از یک طرف توانِ دل کندن از کهنه هایِ دین شان که دور ریختنی است را ندارند (البته هر کهنه ای دور ریختنی و هر نویی خواستنی نیست) و از طرف دیگر، هر محصول جدیدی که در بازارِ فرهنگِ جهان جدید می بینند (از مدرنیسم تا پست مدرنیسم و از مارکس و هگل تا پوپر و هایدگر) را با عطشِ مصرف، خریداری می کنند و لذا خانه-ی وجودشان به یک آشفته-بازارِ شیزوفرنیک بدل شده است و از اینجا رانده و از آنجا مانده و چوبِ دو سر طلا شده اند.

افراد مورد نظر؛ هم می خواهند دینِ آباء و اجدادی و میراثی و اسلامی شان را حفظ کنند و هم به عقلانیتِ استدلالی و دستآوردهایِ علوم تجربی و انسانی ملتزم باشند و از این رو به اعوجاج دچار شده اند.

۳- جمعِ شرورِ گزاف با خدایِ متشخص و انسانوار و خالق و عادل و عالم و قادرِ مطلقِ ادیان، به لحاظ منطقی ممکن به نظر نمی رسد؛ به قول دیوید هیوم:《هیچ چیز نمی‌تواند استواری این استدلال را متزلزل سازد؛ استدلالی چنین کوتاه، چنین واضح، چنین قاطع》.

تاکنون از این استدلال، صورتبندی های متنوعی ارائه شده است و تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد، همگی از آن؛ جهتِ اثباتِ عدم وجود خدای ادیان بهره برده اند؛ برای مثال، نحوه-ی تقریر《ویلیام رآ》چنین است:

اول) اگر خدایی عالم مطلق و قادر مطلق و خیر محض وجود داشته باشد، شر گزافی در این عالم وجود نخواهد داشت.

دوم) شر گزاف در این عالم وجود دارد.

سوم) بنابر این خدای عالم مطلق و قادر مطلق و خیر محض وجود ندارد.

《ویلیام رآ》سپس برای مقدمه-ی دوم از این استدلال قیاسی، استدلالی استقرائی اقامه می کند و به مصداقِ شرور گزاف می پردازد.

◾️لکن من به جای استفاده از این استدلال برای اثباتِ عدم وجودِ خدای ادیان، از آن؛ جهتِ این امر استفاده می کنم که《باور به خدای ادیان》قابلِ توجیه نیست. بدین شرح:

اول) میزان دلبستگی ما به باورهایمان می بایست متناسب با قوت دلایل مان باشد.

دوم) ما امکان دسترسی به طرح الهی و خیر برتری که احتمالاً مدنظر خدای ادیان است را نداریم.

سوم) ما در محدوده-ی ذهن و زبان بشری-مان، باورهای-مان را مدلل و عقلانیتِ نظری را تعقیب می کنیم.

چهارم) در ظرفِ ذهن و زبان بشری ما، جمع خدای خالق و نیز قادر و عالم و عادل مطلق با شرور گزاف ممکن نیست.

پنجم) در این جهان و در ظرف فهم و مشاهده-ی ما، بی گمان شرور گزاف وجود دارد.

ششم) در نتیجه، باور به خدای ادیان قابلِ توجیه نیست.

۴- فرض کنیم که با از سر و ته خدای قرآن زدن و علم اش را به قوانینِ کلی محدود کردن و هزار داستانِ سورئالِ کیهانی بافتن، راهی برای جمعِ خدای متشخص و خالق با شرور گزاف یافتیم؛ اما با ایرادِ《محدودیت》چکار می کنیم؟

اگر مخلوق، خالق نیست و در جهان چیزی هست که غیر از خداست؛ پس خدا غیریت دارد و خداوند چیزی غیر از خودش نیست و لذا در《هستی-هستومندها》چیزی هست که خدا نیست؛ در نتیجه خدا همه-ی《هستی-هستومندها》را اشباع نکرده و محدود است.

دو مفهومِ《وجود و ماهیت》نیز ذهنی و انتزاعی هستند و وجود منهای ماهیت، به نحو استقلالی، تقرر و تحقق خارجی و واقعیت ندارد.

باز فرض کنیم که پاسخی موجه به این نقد مطرح شد؛ اما خداوندِ خالق، مفاد و مواد و مصالحِ لازم برای ساختِ این جهان را از کجا آورده است؟ از عدم؟! یعنی از نقیضِ یک چیز، آن چیز را ساخته است؟!

◾️به نظرم راه حل، غلبه بر اختلالِ《وسواسِ احتکار یا آشغال-جمع-کنی》و مآلاً دور ریختنِ خدای ادیان و خرد-ستیز دیدنِ آن و بعد، خرد-پسند و موجه دیدنِ باور به خدای نامتشخص است.

البته این کار مستلزم غلبه بر یک چالشِ هویتی و کنار زدنِ کثیری از باورهای میراثی و خرافات و اباطیلِ ادیان تاریخی و تغییر سبک زندگی و بلاوجه دیدنِ کثیری از احکام اسلامی؛ از جمله《عباداتِ برده-وار》و سجده بر درگاهِ《خدا-سلطان-ارباب》است.

۵- بگذارید در خصوص استفاده از شرور گزاف به مثابه-ی استدلالی برایِ اثباتِ《ناموجه بودنِ باور به خدای ادیان》و برای وضوحِ بیشترِ مرادم مثالی بزنم:

فرض کنیم آقای x یکی از عزیزان ما را به قتل می رساند و ما او را دستگیر می کنیم و سپس در دادگاه محاکمه می نماییم.

شخصِ قاتل در دادگاه ادعا می کند که در هنگام فعلِ قتل، به تسخیر اجنه در آمده و اراده اش سلب شده است و لذا فاقد مسئولیت کیفری می باشد؛ شبیه به شخصی که در خواب و یا در حالت مستی، مرتکب فعل مجرمانه می شود.

او مدعی می شود که عنصر معنویِ فعل مجرمانه (سوء نیت عام و خاص و قصد فعل و نتیجه) نداشته است و لذا می بایست تبرئه شود.

مسلمین که با تعبد و استناد به قرآن (خرافاتنامه و خوفنامه-ی جهادی و بردگی شان) لاجرم می بایست وجود جن را تصدیق کنند؛ لکن حتی لامذهب ها نیز هیچ دلیلی ندارند که قطعاً در هستی، موجودات غیرمادی و جن وجود ندارند؛ زیرا ما هیچ ابزاری برای کاویدن و کشف و فهمِ جمیعِ شئونِ هستی نداریم و علوم تجربی نیز تنها متواضعانه، سطحی سکولار از هستی (قابل مشاهده در ظرف ادراکات حسی) را به نحو گزینشی مطالعه می کنند و نه جمیعِ ساحات ممکن و متصور هستی را که در تور ذهن و زبانِ محدود و بشری ما نمی گنجد.

در این هنگام ما در دادگاه چه دفاع و استدلالی در مقابلِ قاتلِ مفروض در مثال طرح می کنیم؟ آیا قادریم استدلالی اقامه نماییم تا ثابت کند که قطعاً ادعای قاتل، اشتباه و خلاف واقع است؟ و یا جن وجود ندارد و یا اگر وجود دارد، او را تسخیر نکرده است؟ آیا ما چنین امکانی در ظرفِ مقدورات بشری خویش داریم؟

ما در مانحن فیه می بایست بگوییم که باورها و احکام و داوری هایمان را در ظرف ذهن و زبان محدود و بشری مان تعیین و تنظیم می کنیم. ارائه-ی بینه با مدعی ست و چون فعلاً وجود جن برای ما احراز نشده و ما دلیلی برای وجودش و یا دلیلی برای تسخیرِ شخصِ قاتل توسطِ جن نداریم، آن را تا اطلاع ثانوی و موقتاً باور و تصدیق نمی کنیم و ادعای قاتل را مسموع نمی بینیم و فعلاً فعلِ قتل را به او منتسب می کنیم و بیش از این در راهِ تقرب و نیل به عقلانیت و عدالت تکلیفی نداریم.

◾️به همین قیاس در خصوص شرور گزاف ما از طرح الهی و خیر برتری که برای الله متصور است، اطلاعی نداریم و در ظرفِ ذهن و زبانِ بشری مان، نظر به فهمی که از عدالت داریم به وضوح می بینیم که بی گمان، علم مطلق و قدرت مطلق و عدالت مطلقِ یک خدای متشخص و خالق با شرور گزاف جمع نمی شود و لذا نمی گوییم که قطعاً چنین خدایی وجود ندارد؛ بلکه می گوییم باور نمودن و تصدیقِ چنین خدایی، خرد-پسند نیست و ما بیش از این تکلیفی نداریم که در ظرفِ ذهن و زبانِ بشری مان، باورهای مان را توجیه و عقلانیت نظری را تعقیب کنیم.

علیرضا موثق – ۱۵ مرداد ۱۳۹۹