حجاب در قرآن و تاریخ اسلام / بازفهمی مسئله حجاب در عصر حاضر

هادی حکیم شفایی*:  حجاب یکی از پرمناقشه ترین و مسئله ساز ترین احکام دین در کشورهای اسلامی و بخصوص در ایران بوده است. در بیشتر کشورهای اسلامی حجاب امری عرفی و اختیاری است. بدین معنا که ضمن اینکه عرف مسلمانان حجاب را امری پسندیده می شمارد در عین حال انتخاب با خود زنان است و اجبار قانونی در کار نیست. در مالزی، اندونزی، ترکیه، لبنان، سوریه و … بسیاری از زنان مسلمان فارغ از فتاوای موجود درباره حجاب بدون حجاب رفت و آمد می کنند.

اما در ایران انقلابی (قبل از انقلاب) حجاب به عنوان حربه ای ایدئولوژیک بکار رفت و متفکرین و رهبران اسلامگرا آن را سنگری برای مقاومت دربرابر استعمار و استکبار نامیدند. در اوایل دوران پس انقلاب با اینکه حجاب از سوی بسیاری همچنان به عنوان سنگر مقاومت توصیف می شد اما اجباری در کار نبود. با این وجود، به تدریج زمزمه های اجباری کردن حجاب شنیده شد و گروه های تندرو فشار را آغاز کردند. هر چند در ابتدا بسیاری از زنان ایرانی با برگزاری تجمعاتی به این رویکرد اعتراض نمودند ولی این اعتراضات ثمری نداشت و با تصویب قانون، حجاب اجباری شد و برای سرپیچی کنندگان مجازات تعیین شد.

اما هر چه از انقلاب ۵۷ بسوی امروز حرکت می کنیم شاهد مقاومت آشکار و پنهان بسیاری از زنان ایرانی در برابر حجاب اجباری هستیم. زنان ایرانی با وجود اینکه در معرض تهدید و سرکوب و برخورد امنیتی و قضایی هستند اما در مناسبت های مختلف و به شیوه های گوناگون اعم از عقب بردن روسری و نوع البسه ای که می پوشند و نیز با پیگیری کمپین هایی در فضای مجازی همچون  کمپین “آزادی یواشکی” به مقاومت مدنی دست یازیده اند و هنوز بعد از ۳۵ سال از انقلاب ۵۷ حاکمیت همچنان فریاد اسلامی کردن جامعه و مبارزه با بد حجابی را سر می دهد و این استیصال نشان می دهد که دکترین حجاب اجباری شکست خورده و زن ایرانی زیر بار این پوشش نمی رود.

باری، در مقاله حاضر، نگارنده به دنبال آن است که فارغ از ارزش گذاری و بدون قضاوت درباره پسندیده بودن یا ناپسند بودن حجاب، با بررسی قران که کتاب اصلی و مورد توافق تمامی مسلمین است و نیز تاریخ مکتوب اسلام مسئله حجاب را واکاوی کرده و در نهایت وضعیت آن را در عصر جدید ارزیابی نماید. مقاله حاضر به دو پرسش زیر پاسخ خواهد داد:

الف) حجاب در قرآن و تاریخ اسلام چه بوده است؟

ب) آیا در عصر حاضر و به خصوص جامعه ایران حجاب  واجب است؟

معنای لغوی حجاب:

در زبان عرب حجاب به چهار معنا به کار می رود:

۱.خارج کردن چیزی از مقابل دید افراد (پنهان کردن)

۲.جدا کردن دومکان از هم

۳.نگهبان یا کلید دار کعبه

۴.برداشت عارفانه از حجاب: در برداشت عارفان حجاب مانعی است در برابر نور الهی که مانع رسیدن نور و معنویت الهی به فرد می گردد. این حجاب با رشد معنویت و تسلط بر هواهای نفسانی و دوری از مادیات برداشته می شود. در این معنا حجاب امری است منفی و ناپسند. در وازه شناسی اعرفانی، ” محجبه” کسی است که در حائلی از مادیات گرفتار شده است. پایین آوردن مفهوم حجاب به یک تک پارچه که توسط مردان به زنان تحمیل می شود تهی کردن این مفهوم است(مرنیسی،۱۳۸۰،ص ۱۶۲).

پس از ذکر معانی لغوی حجاب، به بررسی این واژه در قرآن می پردازیم. در قرآن واژه “حجاب” در ۵ مورد استعمال شده است:

۱.سوره مریم آیه ۱۷

۲.احزاب آیه ۵۳

۳.اعراف آیه ۴۶

۴.شوری آیه ۵۱

۵. فصلت آیه ۵

اکنون به بررسی این آیات می پردازیم. به جهت اختصار، فقط ترجمه فارسی آیات را می آوریم.

۱.” ای کسانی که به خدا ایمان آوردید به خانه های پیغمبر داخل مشوید مگر آنکه اذن دهد و بر سفره طعامش دعوت کند  در آن حال هم نباید زودتر از وقت آمده و به ظروف غذا چشم انتظار گشایید بلکه موقعی که دعوت شدید بیایید و چون غذا تناول کردید زود از پی کار خود متفرق شوید نه آنجا برای سرگرمی و انس به سخنرانی پردازید که این کار پیغمبر را آزار می دهد و او به شما از شرم اظهار نمی دارد ولی خدا را از شما شرمی نیست و هرگاه از زنان رسول متاعی می طلبید از پس پرده طلبید که حجاب برای آنکه دل های شما پاک و پاکیزه بماند بهتر است …”(احزاب، ۵۳).

در این آیه که به آیه حجاب معروف است “حجاب” به معنای “پرده” و “حائل” است.

۲.”و انگاه که از همه خویشان اش به کنج تنهایی محتجب و پنهان گردید ما روح خود را بر او مجسم ساختیم”(مریم، ۱۷).

همانطور که ملاحظه می گردد در این آیه حجاب به معنای”گوشه عزلت گرفتن و پنهان شدن” است.

۳.”و میان این دو گروه(بهشتیان و دوزخیان) حجاب و پرده ایست و بر اعراف مردانی هستند که همه به سیمایشان شناخته شوند و اهل بهشت را آواز کنند که درود بر شما باد …”(اعراف، ۴۶).

در آیه فوق حجاب به معنای “فاصله و دیوار” است که این دو گروه را از هم جدا می کند.

۴.”و از رسولان هیچ بشری را یارای آن نباشد که با خدا سخن گوید مگر به وحی یا از پس پرده عالم غیب یا رسولی فرستد تا به امر  خدا هر چه او خواهد وحی کند که او خدای دانای بلند مرتبه است”(شوری، ۵۱).

در آیه واژه حجاب به معنای “عالم غیب” است.

۵.”و مشرکان گفتند دل های ما از قبول دعوتت سخت محجوب و گوش ما از شنیدن سخت سنگین و میان ما و تو حجاب است. تو به کار دین خود پرداز و ما به کیش خود عمل می کنیم”(فصلت، ۵).

در آیه فوق حجاب به معنای “عدم درک” است.

بنابراین با بررسی این پنج آیه آشکار می گردد که واژه حجاب در هیچ یک از آیات قران به معنی ” تکه پارچه یا روسری یا چادری که بر سر زنان باشد” نیست. به گفته مرنیسی(۱۳۸۰، ص ۱۵۳) پدیداری حجاب مربوط به رویدادی است که موجب نزول آیه ۵۳ سوره احزاب شد. آیه حجاب در حجله شب عروسی پیامبر با زینب و برای حفظ خلوت و ممانعت از ورود فرد سوم نازل شد. تاریخ طبری این روایت را از زبان انس ابن مالک چنین نقل می کند:

“پیامبر با زینب عقد کرده بود. قرار شد من عده ای را برای شام به خانه پیامبر دعوت کنم. عده زیادی آمدند. آنها شام خوردند و رفتند….پاسی از شب گذشته بود و همه مهمانان به جز سه نفر که هنوز نشسته بودند و گفتگو می کردند آنجا را ترک کرده بودند. پیامبر که ناراحت شده بود اتاق را ترک کرد و به اتاق عایشه رفت…سپس دوباره به اتاق زینب بازگشت و دید که آن سه نفر هنوز مشغول صحبت هستند. پیامبر بسیار مودب و خوددار بود. بالاخره آن سه نفر رفتند. آن حضرت درحالی که یک پا را دراتاق و پای دیگرش را بیرون اتاق گذاشته بود پرده ای میان خود و من(انس ابن مالک) کشید. آیه حجاب در این لحظه نازل شد”(طبری، تفسیر، دارالمعرفه، ج ۲۲، ص۲۶).

بخاری هم در یکی از روایت های خود این رویداد را نقل می کند(بخاری،صحیح، ج ۳، ص۲۵۴). ابن سعد هم همین روایت را بیان می دارد(ابن سعد، طبقات، ج ۸، ص۱۷۳). به گزارش تاریخ طبری، حجاب پاسخ خداوند بود به وقت نشناسی و بی نزاکتی گروهی از مهمان ها. با بررسی حادثه نقل شده و فحوای آیه ۵۳ می توان دریافت که حجاب در واقع برای جدا کردن دو مکان و دو مرد از یکدیگر نازل شده بود و هدف خداوند از نزول این آیه نیز آموزش نزاکت و ادب به اعرابی بود که مردمانی کم نزاکت و خشن بودند.

و اما آیه دیگری در قرآن است که اگرچه از واژه “حجاب” استفاده نکرده ولی به نوعی پوشش اشاره دارد. آیه ۵۸ و ۵۹ سوره احزاب در جریان جنگ احزاب در مدینه نازل شد. ترجمه این آیه چنین است:

“…ای پیغمبر با زنان و دختران خود و زنان مومنان بگو که خویشتن را به جلباب فرو پوشند که این کار برای اینکه آنها شناخته شوند تا از تعرض و جسارت آزار نبینند برای آنان بسیار بهتر است…”.

وقتی به محتوای این آیه می نگریم درمیابیم که از واژه “جلباب” به عنوان پوشش استفاده شده است. به گفته مرنیسی(۱۳۸۰، صص۲۶۵-۲۶۶) در فرهنگ لغات عرب جلباب مفهومی مبهم و چندبعدی دارد و شامل انواع و اقسام لباس های مختلف می شود: پیراهن ساده زنانه، عبا، تکه بزرگ پارچه ای که زنان آن را برای پوشندن سر و سینه خود استفاده می کنند. اما نکته مهمتری که باید به آن توجه داشت دلیلی است که قران برای این توصیه بیان می دارد: ” برای اینکه آنها شناخته شوند..”. این عبارت به چه معناست؟ مگر زنان پیامبر و دختران وی و زنان مومنان ناشناخته بودند؟ برای فهم این دلیل به تاریخ مراجعه می کنیم.

محمد حسین هیکل نویسنده مشهور مصری در کتاب” زندگانی پیامبر” با استناد به مراجع تاریخی بیان می دارد که یهودان و منافقان مدینه بواسطه دشمنی با محمد و یاران او، غالباً متعرض زنان مسلمان می شدند و آنها را آزار می دادند.

ابن سعد بیان می دارد که زنان در خیابان ها مورد آزار قرار می گرفتند و به آنان تعرض می شد…پیامبر نمایندگانی بسوی آن افراد می فرستاد و آنها در جواب می گفتند که ما فقط به کسانی که فکر می کنیم برده هستند تعرض می کنیم(ابن سعد، طبقات، ج ۸، ص۱۷۶). وی همچنین نقل می کند که در مدینه زنان برده توسط مردانی نادان مورد مزاحمت قرار می گرفتند ولی زنان آزاد هم اگر لباس هایشان آنها را از برده ها متمایز نمی کرد با برده ها اشتباه گرفته می شدند و دچار همان مزاحمت ها می گشتند(همان).

با توجه به بستر تاریخی و رویدادی که در تاریخ نقل شده و همچنین عبارت ” برای اینکه شناخته شوند” در آیه ۵۸ احزاب به روشنی می توان دریافت که حجاب حکمی هویتی بوده است یعنی از آنجاییکه هویت زنان آزاد از زنان برده مشخص نمی شده و یا اینکه منافقان مدینه عامداً این بهانه را می گرفتند این آیه نازل شد و پیامبر اسلام دستور داد برای مشخص شدن هویت زنان آزاد از زنان برده و سلب بهانه از یهودیان و منافقان جلباب را بر روی سر خود بیندازند و اینگونه رفت و امد کنند. در ان زمان مدینه در شرایط حساس امنیتی قرار داشت زیرا جنگ احزاب در آستانه وقوع بود و منافقان و یهودیان مدینه نیزدر حمایت از قبایلی که علیه پیامبر بسیج شده بوده و قصد محاصره مدینه را داشتند پیمان شکنی کرده و علیه پیامبر توطئه می چیدند. مرنیسی در این باره چنین تحلیل می کند:” پیامبر در شرایط بحرانی نظامی حاکم بر شهر مدینه طی سال های پنجم، ششم و هفتم هیچ راهی جز غلبه بر نا امنی شهر نداشت.. بنابراین وی مجبور شد تسلیم قدرت قبیله ای و نظارت پلیسی و تحمیل حجاب شود”(زنان پرده نشین و مردان جوشن پوش، ۱۳۸۰،ص ۲۷۲). آزادی انتخاب و اراده زنان به عنوان رکن اصلی ساختار جامعه محسوب نمی شد. عمر ابن خطاب آرزو داشت حجاب برای زنان نهادینه شود. آنطور که نیشابوری نقل می کند عمر مرتباً به پیامبر می گفت: ” ای پیامبر تو افراد مختلفی را در خانه می پذیری، افراد نجیب و شرور. چرا به ام المومنین دستور نمی دهی حجاب داشته باشد؟”(تفسیر غرایب القران،در هامش تفسیر طبری ج ۲۲  ص ۹). مرنیسی بیان می دارد که پیامبر چون عمر نمی اندیشید و زیر بار این تحمیل نمی رفت. پیامبر اسلام به ملایمت و پرهیز از خشونت تمایل داشت…ولی عمر از درک مسئله فردیت ناتوان بود. از دیدگاه عمر تنها راه برقراری نظم، ایجاد موانع و پنهان سازی بود(همان،ص۲۷۰).

بنابراین می توان نتیجه گرفت که حکم حجاب حکمی هویتی و از سر اضطراری بود که در آن مقطع زمانی حساس روی داده بود. و اما برای درک حکم حجاب و نسبت آن با وضع امروز لازم است به مباحثی ریشه ای تر پرداخت و ان مباحث اساسی علم کلام است. به طور کلی در میان متفکرین و علمای اسلام دو رویکرد نسبت به قرآن وجود دارد. رویکرد اول که رویکرد فقها و متکلمین سنتی است رویکردی”فرا تاریخی” نسبت به قران است. این دسته از علما معتقدند قران کتابی فراتر از تاریخ و جاودانه می باشد یعنی معتقدند قران یک سری نظامات و قوانین اجتماعی و حقوقی و جزایی دارد که در تمامی زمان ها و مکان ها و جوامع ثابت است و باید اجرا شود. بنابراین به عنوان مثال، اینان چنین نتیجه می گیرند که احکام قصاص، قطع انگشت، حجاب و غیره در تمامی اعصار عیناً باید اجرا شوند چون حکم خداست و چون و چرا ندارد. اما در مقابل، متفکرین نو اندیش قرار دارند که با نقد این رویکرد معتقدند قرآن کتابی است”تاریخی”. نقد اینان بر رویکرد اول این است که  هر قانونی برای رفع نیاز جوامع انسانی و تنظیم روابط آنها و بر قراری امنیت و…وضع می شود. با توجه به اینکه فرهنگ جوامع مختلف متفاوت است و جوامع بشری در طول تاریخ تغییر کرده، فرهنگ ها تغییر کرده و نگرش انسان ها و مناسبات میان آنها دگرگون می شود و همچنین با گسترش علم و عقلانیت که منبع قدرتمند معرفت برای بشر امروز به شمار می روند، چگونه می توان پذیرفت قوانین نازل شده در ۱۴۰۰ سال پیش در فرهنگ اعراب جاهلیت بتواند نیازهای بشر امروز را برطرف سازد؟ بسیاری از احکام اسلام برخواسته از عرف و سبک زندگی اعراب و برخواسته ها و نیازهای آن عصر بوده است بدین جهت این نواندیشان دینی معتقدند حکمت خداوند ایجاب می کند در هر عصر و زمان، خداوند پیام مناسب با آن عصر را برای بشر بیان کند. بدین ترتیب قران کتابی است تاریخی که آیات آن در واکنش به یک سری رویدادها و نیازهای خاص همان نازل شده اند. تاریخ مکتوب نیز این مهم را تایید می کند. در کتب تاریخی شان نزول آیات ذکر شده اند. اما خداوند قران جدید نازل نمی کند بلکه برای درک پیام خداوند در هر عصر باید با لحاظ کردن رویدادهای تاریخی و اجتماعی، آیات قران را بازفهمی کرد و با تفسیر روشمند علمی- عقلانی، پیام خداوند را در هر عصر دریافت. باید تحلیل کرد اگر امروز پیامبر در جامعه ما با این شرایط خاص ظهور می کرد چه احکامی صادر می کرد. چنین است که محمد مجتهد شبستری فیلسوف و اسلام شناس می گوید:” امروز در این عصر، خدا هم حقوق بشر می خواهد”. بنابراین، جاودانگی قرآن از دیدگاه نواندیشان دینی، در پویایی پیام خداوند است نه درجاودانگی الفاظ قرآن.

با این مقدمه می توانیم چنین استدلال کنیم که از آنجایی که آیه ۵۸ احزاب در شرایط خاصی و برای حل مشکل خاصی نازل شده است و با توجه به اینکه مسئله هویت و تشخیص زن برده از زن آزاد امروز اساساً بلا موضوع است می توان ادعا کرد که در عصر حاضر حجاب واجب نیست و به طریق اولی اجباری هم نباید باشد. حال ممکن است گفته شود که امروز هم مزاحمان خیابانی مزاحم زنان می شوند. روحانیون سنتی عمدتاً از حجاب به عنوان حافظ امنیت زنان و جلوگیری از مزاحمت یاد می کنند. بله درست است که امروز هم مزاحم خیابانی وجود دارد ولی هیچ دلیل عقلانی و علمی وجود ندارد که ثابت کند نبود حجاب موجب افزایش مزاحمت و نا امنی می شود. هیچ دلیل علمی وجود ندارد که ثابت کند در کشورهای مسلمان دیگر که زنان حجاب ندارند مزاحمت خیابانی از کشوری مثل ایران که حجاب در ان اجباری است بیشتر است. هیچ دلیل علمی نمی تواند ثابت کند که زنان ایران قبل از انقلاب ۵۷ بیشتر از امروز مورد مزاحمت قرار می گرفتند و همینطور نمی توان ثابت کرد که بعد از انقلاب مزاحمت خیابانی کمتر شده است. از این گذشته، حتی اگر هم مزاحمتی وجود داشته باشد راه عقلانی تر و دموکراتیک تر این است که نیروی انتظامی قدرتمند باشد و از زنان حفاظت کند نه اینکه به زور پارچه ای بر سر زنان کنند و نام آن را امنیت بگذارند.

مجدداً تاکید می گردد که مقاله فوق قصد ارزش گذاری یا قضاوت در مورد حسن و قبح حجاب نداشته است بلکه حکم حجاب و نسبت ان با عصر امروز مورد واکاوی قرار گرفته است.

* کارشناس ارشد حقوق بین الملل

منابع:

1. مرنیسی، فاطمه. (۱۳۸۰). مردان جوشن پوش و زنان پرده نشین. ترجمه: ملیحه مغازه ای. تهران: نشر نی
2.  طبری، محمد. تفسیر، دارالمعرفه، ج ۲۲، ص ۲۶
3.  بخاری، محمد ابن اسماعیل. صحیح، ج ۳، ص۲۵۴
4.  ابن سعد، محمد. طبقات، ج ۸، ص۱۷۳
5.  همان، ج ۸، ص۱۷۶
6.  نیشابوری، علی ابن احمد. تفسیر غرایب القران، در هامش تفسیر طبری ج ۲۲ ص ۹