انسان و مسئولیت هایش
علی زمانیان: وقتی سخن از انسان مسئول می رود، وظایف و مسئولیت آدمی در کانون این مفهوم قرار می گیرد و این پرسش برجسته می گردد که مسئولیت های انسان چیست؟ انسان مسئول، واجد چه معنایی است؟ برای پاسخ گویی به این پرسش، چنین می نماید که باید مسئولیت آدمی را از دو بعد و دو جهت مورد واکاوی قرار داد: اولا؛ هر انسانی مجموعه ای از وظایف و تکالیفی بر دوش دارد که باید آن ها را انجام دهد. ثانیا، آدمی مسئول اعمال و رفتار پیشین خود و همه ی آن چه را که از او سر زده است، خواهد بود.
به تعبیر دیگر، بخشی اول مسئولیت، ناظر به مسئولیت در “اکنون و این جا” است و برخی دیگر معطوف به زمان گذشته است.(گذشته ای که از یک ثانیه ی قبل شروع می شود و تا تمام عمر طی شده ادامه می یابد). بنابر این، انسان مسئول، به این معنا است که وظایف و تکالیف اکنون خود را انجام می دهد و بار رفتار و اعمال پیشین خود را نیز بردوش می کشد و از پاسخگویی نمی گریزد. وظایف و تکالیف، به واقع همان نقشه ای محسوب می شود که باید بر اساس آن عمل نماییم و راه و جاده ای را بپیماییم که در آن درج شده است. ما با عمل به”باید”ها و حذر از “نباید”ها، خود را با محیط، جامعه و زندگی هماهنگ کرده و تلاش می کنیم مقدمات لازم را برای زندگی خوب و ارزشمندی فراهم کنیم.
یکی از معیارهای بنیادین برای تمایز وظیفه از غیر آن، این است که در صورت عدم انجام وظایف و تکالیف، مورد بازخواست و مواخذه قرار می گیریم. فردی که از تکالیف خود سرپیچی و تمرد می کند مورد شماتت، مجازات عینی، و نکوهش قرار می گیرد. مجازات و نکوهش، گاهی از بیرون فرد و گاهی از درون شخص ایجاد می شود. عذاب وجدان و شرمگین شدن، از نتایج تلخ درونی است که بر شخصی که مطابق با وظایف خود عمل نکرده است بار می شود. رفتار مطابق با وظایف رسمی و انجام تکالیف حقوقی، کمترین انتظاری است که هر کسی می رود تا بر نهج آن عمل نماید. به گونه ای که اگر به تکالیف قانونی بی اعتنایی شود، اساسا زندگی جمعی به بن بست کشیده می شود. وظایف قانونی، وظایفی هستند که اگر آنها را انجام ندهیم با قانون، پلیس و دادگاه و…. روبرو می شویم. اما وظایف اخلاقی، وظایفی است که با وجدانیات انسانی و اجتماعی مواجه می شویم. اگر وفق اخلاق، عمل نکینم با وجدان خود و یا محکمه ی نگاه های سرشار از نکوهش، تنفر، و…. روبرو می گردیم.
مجموعه ی وظایف و تکالیف آدمی از چهار منبع سرچشمه می گیرد. به گونه ای که اگر مورد پرسش قرار گیریم که چرا در برابر دیگران و یا در برابر خود واجد وظیفه و تکلیف هستیم؟ آن گاه برای پاسخ گویی، به یکی و یا تعدادی از منابع موجه و مشروعیت بخش اشاره خواهیم کرد. چهار منبعی که وظایف، از آن جا ناشی می شود عبارت است از:
۱- اخلاق – انسانیت
۲- حقوقی – قانون
۳- دینی ( البته این تکلیف از آن کسانی است که خود را متدین به یکی از ادیان می بینند)
۴- جامعه – عرف
بر مبنای منابع یاد شده، چهار گونه تکلیف می توان استخراج کرد: وظایف اخلاقی، وظایف حقوقی و رسمی، وظایف دینی و وظایف اجتماعی. برای تعیین حوزه ی هر یک از وظایف و محدوده ی آنها، می توان چهار دایره ی متداخل را در ذهن ترسیم نمود. به نحوی که هر یک از دایره ها علاوه بر آن که مساحت مستقل از دیگری دارد، در قسمت هایی با سایر دوایر، مشترک اند.
همان گونه که اشاره شد، مسئولیت های آدمی در دو مقوله قابل صورت بندی است که عبارت است از:
معنای اول انسان مسئول: (تکالیف اکنون و این جا)
آدمی دارای یک سلسله تکالیف و وظایفی است که باید بر انجام آنها اهتمام ورزد. همچنین مسئول است که آن تکالیف و وظایف را به بهترین صورت ممکن انجام دهد. اما این پرسش مطرح می شود که تکالیف انسان چیست و از کدام منبع و سرچشمه سیراب می گردند؟ برای پاسخ گویی به این پرسش قابل مناقشه و ارائه ی فهرستی از تکالیف، می توان از صورت بندی کانت، دیوید راس در تشخیص انواع تکالیف استفاده کرد. (گرچه در این مقاله ی کوتاه چنین قصدی در میان نیست و فقط به مثال هایی اکتفا می شود). هم چنین برای تعیین بخشی از وظایف، می توان از کیمیای سعادت امام محمد غزالی سود جست و بر مبنای آن، مصادیق تکالیف را تعیین نمود.
ایمانوئل کانت در سلسله درس های فلسفه ی اخلاق[۱] تکالیف انسان را در سه گونه دسته بندی ارائه داده است. در نظر کانت، تکالیف هر انسان اولا، نسبت به خویش و ثانیا، نسبت به دیگران و ثالثا، نسبت به سایر موجودات، صورت بندی می شود. کانت در این صورت بندی علاوه برجهت گیری تکالیف نیز معین کرده است که در برابر هر یک از انواع، چه تکلیفی مد نظر است. یعنی گفته است که ما در برابر چه چیزهایی چه وظایفی داریم و در برابر هر یک از آن ها چه تکالیفی بر عهده گرفته ایم. به تعبیر دیگر، مصادیق هر یک از این وظایف را نیز بیان نموده است.
کانت معتقد است که تکالیف انسان نسبت به خودش، در درجه ی عالی اهمیت قرار دارند و مهترین و اصلی ترین تکالیف اند به نحوی که اگر کسی از تکالیفی که نسبت به خودش دارد تخطی کند، انسانیت اش را از دست داده است. از نظر وی، عزت نفس و یا خود حرمتی مناسب، پاس وجدان را نگه داشتن، خود دوستی اخلاقی و تسلط بر خود( خودداری) از جمله ی وظایف آدمی نسبت به خودش از است. کانت بسی بیش تر از این وظایف را بر می شمرد مانند وظایفی که نسبت به بدن خویش داریم و مراقبت از زندگی و…..
تکالیف انسان نسبت به دیگران در نظر کانت، ذیل دو گروه کلی قابل صورت بندی است:
۱- تکالیف مربوط به اراده ی خیر یا خیر خواهی
۲- تکالیف مربوط به مسئولیت یا عدالت
یکی دیگر از وظایفی که آدمی نسبت به خود دارد و کانت بدان نپرداخته است، وظیفه ای است که نسبت به باورهای خود دارد. کلیفورد(متفکر انگلیسی زبان اواخر قرن نوزدهم)، با تاکید بر “اخلاق باور” معتقد است که آدمی در برابر باورها و معتقداتش مسئولیت اخلاقی دارد و اخلاقا مجاز نیست به هر ادعایی باور پیدا کند و به آن معتقد شود. از نظر کلیفورد، “عالم ذهن، عالم تفکر، عالم عقیده و عالم معرفت هم بخشی از عوالم باطنی ما است و اخلاق در اینجا هم سخنی برای گفتن دارد. یعنی اینجا هم امر و نهی های اخلاقی وجود دارد. اما امر و نهی های اخلاقی نه درباره این که چه عقیده ای را باید داشت و چه عقیده ای را نباید داشت. بلکه درباره اینکه چه سنخ عقایدی به لحاظ منطقی و به تبع آن به لحاظ اخلاقی قابل دفاعند و چه سنخ عقایدی قابل دفاع نیستند، بحث می‌کند.”[۲]
در پروسه اخلاق باور، موضوع صدق گزاره ها اهمیت دارد و اخلاق باور از ما می خواهد هر چه بیش تر نسبت به صدق مدعیاتی که به ما عرضه می شود دقت کنیم.” در اخلاق باور به ما گفته می‌شود که تو باید میزان دلبستگی و پایبندی خود را به یک عقیده، با میزان قوت ادله و شواهدی که آن عقیده را تأیید می‌کنند، متناسب کنی. هرچه قرائن و شواهدی که یک عقیده را تأیید می‌کنند بیشتر و قوی‌تر شدند، میزان دلبستگی و پایبندی تو هم به آن عقیده باید بیشتر شود؛ و هرچه قرائن و شواهدی که به سود یک قضیه وجود دارند ضعیف‌تر بودند، میزان دلبستگی و پایبندی تو هم نسبت به آن عقیده باید ضعیف‌تر شود؛ و این اصل اخلاق باور است.”[۳]
می توان صورت بندی دیگری از وظایف و تکالیف ارائه داد. از خود پرسش کنیم که ما واجد چه تکالیف اخلاقی هستیم و چه وظایف اخلاقی بر عهده ی ما است؟ در این صورت می توانیم از دسته بندی “دیوید راس”(فیلسوف انگلیسی قرن بیستم) در نشان دادن مصادیق وظایف اخلاقی استفاده نماییم. دیوید راس با طرح “اخلاق در نگاه نخست” (اخلاق فی بادی النظر)، وظایف اخلاقی را به دو ساحت “اخلاق در مقام نظر” و “اخلاق در مقام عمل” تقسیم می کند. تمایز میان اخلاق در مقام نظر و اخلاق در مقام عمل، از آن رو مهم است که آدمی در می یابد در برخی شرایط و موقعیت ها، وظایف اخلاقی در تعارض با یکدیگر قرار می گیرند و نتیجتا در وضعیت تراژیک انتخاب میان دو وظیفه ی اخلاقی قرار می گیرد. به نحوی که مجبور می شود یکی از وظایف را به نفع دیگری، نادیده بگیرد. به عنوان مثال، عدم بدکاری و زیان نزدن به دیگران، یکی از وظایف اخلاقی است. از سوی دیگر نجات جان فرزند نیز یک دیگر از وظایف اخلاقی محسوب می گردد. اما گاهی ممکن است انسان فقیری برای تهیه ی داروی گران قیمتی برای نجات فرزند بیمارش، مجبور شود یک اصل اخلاقی را زیر پا بگذارد.
“دیوید راس” تکالیف اخلاقی را در شش مقوله دسته بندی کرده و معتقد است که همه ی مصادیق اخلاقی به یکی از موارد شش گانه، قابل تحویل است. مقولات شش گانه ی اخلاق از نظر “دیوید راس” عبارت است از:”
اول؛ وفاداری و ترمیم حقوق.
دوم؛ حق شناسی.
سوم؛ عدالت.
چهارم؛ نیکوکاری.
پنجم؛ اصلاح نفس.
ششم؛ بی آزاری.”[۴]
در برخی اوضاع و احوال و شرایط، میان وظایف مختلف تعارض ایجاد می شود و نمی توان این وظایف را به عنوان وظایف قطعی اجرا کرد. به همین دلیل “دیوید راس پیشنهاد کرد که آنها را فقط به صورت تکالیف اولیه در نظر بگیریم.” و در هنگام تعارض میان آنها، به وظیفه ای عمل شود که سنگین تر و مهم تر است. مصطفی ملکیان وظایف شش گانه ی دیوید راس را در دو دسته ی بزرگ وظایف گذشته نگر و وظایف آینده نگر تقسیم می کند. وظایف گذشته نگر در دو دسته جای می گیرند:[۵]
“۱) وظایف گذشته نگر ناشی از افعال قبلی خود شخص عامل.” این وظایف عبارتند از: التزام به وعده ها و تعهدات و قراردادهایی که در گذشته با دیگران بسته ام. هم چنین جبران افعال نادرستی که در نسبت با دیگران داشته ام.
۲) وظایف گذشته نگر ناشی از افعال قبلی اشخاص دیگر، یعنی حق شناسی و سپاس گزاری
اما وظایف آینده نگر چهار دسته اند:
۱) نیکوکاری یا احسان
۲) عدم بدکاری، یعنی اجتناب از ازار و آسیب رساندن به دیگران
۳) دادگری یا عدالت،
۴) اصلاح نفس
امام محمد غزالی کتاب خود را (کیمیای سعادت)، به گونه ای سامان داده است که در جلد اول به تکالیف عبادی و دینی آمده است و در جلد دوم به تکالیفی پرداخته است که بیش از هر چیزی ماهیتی اخلاقی دارد. غزالی نیز تلاش نموده است مسئولیت هایی که از نظر دینی و اخلاقی مهم و اساسی هستند، مورد شرح و بسط قرار دهد و ابعاد و اضلاع هر یک را واکاوی نماید. کیمیای سعادت، مجموعه ای است از باید و نبایدهای اخلاقی دینی است که هر دین دار را به رعایت آنها دعوت می کند. غزالی در ربع سوم(مهلکات) به ده مورد عمل ناصواب را شمار کرده است و معتقد است که این ده مورد آدمی را به ورطه ی هلاکت پرتاب می کند. هم چنین باور دارد که ده اصل دیگر به منزله ی منجیات وجود دارد که آدمی تکلیف دارد به آنها عمل نماید.
معنای دوم انسان مسئول: مسئولیت در برابر نتایج اعمال و رفتار
معنای دیگر این که انسان مسئول است، این است که آدمی در برابر اعمال پیشین خود و نتایجی که از آن افعال جاری شده، مسئول است و باید پاسخگوی رفتار خویش باشد. مسولیت اخلاقی، دینی و حقوقی رفتارهای هر شخصی، دقیقا بر دوش همان شخصی است که مرتکب آن شده است. انسان مسئول، پاسخگوی رفتارهای خود و نتایج آن است و از آثار و نتایج رفتارهای خود نمی گریزد و آنها را بر دوش دیگری نمی اندازند. خطای خود را به دیگران نسبت نمی دهد و دیگران را مقصر جلوه نمی دهد.
در این جا است که یکی از معانی تنهایی انسان شکل می گیرد. یکی از معناهای تنهایی آدمی این است که به تنهایی، بار گذشته ی خود را بر دوش می کشد ودر کشیدن این بار، هیچ کس نمی تواند او را یاری کند. می داند که هر گاه دست به کاری بزند و فعلی از او صادر شود عواقب ناشی از آن، تماما برعهده ی اوست و او به تنهایی باید آن بار را بر دوش بکشد. تاسف، پشیمانی و شرمساری ناشی از افعالش بر دوش او خواهد بود و کسی دیگر حتی اگر بخواهد، نمی تواند بخشی از این مسئولیت را برعهده گیرد.
هر یک از ما در ساعات و آنات زندگی بر هستی اثر می گذاریم. رفتار ما زندگی کسی یا کسانی را تحت تاثیر قرار می دهد. هر فعل ما در جایی نقش می بندد و نتایجی بدنبال دارد. تفاوت بنیادین انسان مسئول از انسان غیر مسئول این است که انسان مسئول به ردپایی که بر هستی می گذارد توجه می کند و نتایج فعل خود را رصد می کند. بر رفتارهای خود از آن جهت که چه اثراتی بر طبیعت و بر دیگران می گذارد، آگاهی دارد و می خواهد بداند از ناحیه ی او چه آثاری بر دیگران بار می شود. بنابر این، اهل محاسبه ی خویش و مراقبت از افعال خویش است. رفتار خود را با نتایج محتمل ناشی از آن محاسبه می کند و همواره دلنگران رفتار خویش است. اما انسان غیر مسئول، پروای رفتار و نحوه ی کنش خود را ندارد و در ابراز هر گونه رفتار، بدون محاسبه و بدون نگرانی عمل می کند. انسان غیر مسئول، انسانی است که زندگی سنجیده ای ندارد. خود را سوژه ی مطالعه و بررسی نمی داند و در برابر آیینه ی واقعیت نما، به تماشای خود نمی نشیند
بسیاری از کسانی که در رفتارهای خود بی بند و بار هستند، هیچ به عواقب رفتار خود نگاه نمی کنند. این گروه به دو دسته ی کوچک تر تقسیم می شوند: گروه اول؛ کسانی هستند که محاسبه ی رفتار و نتایج افعال شان، هنوز برای آن ها به منزله ی مسئله در نیامده است و در بی خبری و جهل مرکب به سر می برند. به تعبیری دیگر، خودشان و اعمالشان را به عنوان مسئله ای برای اندیشیدن نمی دانند. ثانیا، گروه دوم کسانی هستند که گرچه کم و بیش به نتایج رفتار خود توجه می کنند و در باره ی آن ها می اندیشند، اما در هنگام محاسبه ی نتایج و آثار اعمال شان دچار اشتباه می شوند. گویی ترازویی که رفتار خود را با آن می سنجند درست کار نمی کند و دچار خطای سیستماتیک می شوند. خطای ترازوی داوری و سنجش گری آنان، در کم نمایی و یا پر نمایی، بزرگ نمایی و کوچک نمایی است. وقتی کاری نیک انجام می دهند آن ترازو، رفتار نیک شان را به چند برابر نشان می دهد و اگر رفتار قبیحی از آنان سربزند، ترازو بار دیگر آن ها را گمراه می کند. زیرا نتایج آن رفتار را کمتر از آن نشان می دهد که در واقع هست. این دو گروه نسبت به نتایج رفتار شان، جاهل و غافلند. نمی دانند که چه آثاری بر رفتارشان بار می شود.
اما آیا جهل نسبت به نتایج عمل، فرد را از زیر بار مسئولیت بیرون می کشد؟ آیا جهل رافع مسئولیت اخلاقی و حقوقی است؟ به تعبیر دیگر، آیا جهل همیشه موجب برائت است؟” اتکینسون با در میان آوردن مفهوم “مسئولیت ذهنی” و “مسئولیت عینی”، موضوع جهل نسبت به نتیجه و یا نتایج رفتار را بررسی می کند.[۶] “مقصود از اصطلاح “مسئولیت ذهنی” این است که ما در مفهوم مسئولیت، عوامل ذهنی یعنی معتقدات و تمایلات شخصی را نیز در نظر بگیریم و اصطلاح “مسئولیت عینی”، بدین معنی است که شخصی که خطا می کند یا فعل حرامی مرتکب می شود، صرف نظر از آن چه در ذهن او می گذرد مسئول است.” گرچه ارسطو بسیاری از فلاسفه از دوران او تا کنون، “جهل” را یک از عوامل برائت تلقی کرده اند، اما چنین به نظر می رسد که جهلی سبب برائت می شود که رفع آن ممکن نباشد. در این منظر، ما با دو گونه جهل روبرو هستیم. اولا، جهلی که با مقدورات فعلی قابل رفع شدن است. یعنی می توانیم جهل را به علم تبدیل نماییم. به همین دلیل، اظهار جهل به قانون از سوی متهمین در دادگاه ها مسموع نیست. به عنوان مثال؛ متهم نمی تواند ادعا کند که علم نداشته است که رشوه گرفتن، خلاف قانون است. جهل به قانون موجب برائت نمی گردد زیرا برای فرد امکان رفع جهل به قانون مهیا بوده است و بلکه وظیفه داشته است که جهل را به علم تبدیل کند. به تعبیر دیگر او مسئولیت دارد که علم خود را نسبت به قانون افزایش دهد تا از فرو غلتیدن در خطا بر حذر باشد. و ثانیا، جهلی که با مقدورات فعلی، قابل رفع شدن نباشد. منظور، مقدورات علمی و محدودیت های ذاتی برای شناخت است.
سنخ شناسی نتایج ناشی از رفتار
یکی از مهارت های لازم برای اخلاقی زیستن، مطالعه ی عمیق ویژگی های آدمی، سرشت و سرنوشت انسان ها در ادوار تاریخی است. داشتن حساست معرفت شناختی و عاطفی نسبت به آثار و نتایج رفتار مان نسبت به انسان ها و بلکه نسبت به همه چیز است. به تعبیر دیگر، دغدغه ی همیشگی نسبت به تبعات ناشی از افعال، دغدغه ی میمونی است و از این رو باید تلاش کنیم چنین نگرانی مان در ما جوانه بزند و سپس حساسیت های عاطفی و معرفت شناختی مان را افزایش بدهیم. به همین دلیل است برای اخلاقی زیستن، “انسان شناسی” ضرورتی اجتناب ناپذیر می گردد. باید همواره از خود بپرسیم که رفتار من بر انسان ها و سایر موجودات و حتی بر طبیعت چه تاثیراتی دارد؟
کاوش در اثرات محتمل و شناخت (در حد امکان)، نسبت به رفتارها، ما را در کنش های مان به کنجکاوی بیش تر و رعایت ملاحظات، دعوت می کند و پس از آن است که هر گونه رفتار را با ملاحظه و مقتضیات آن انجام می دهیم. حساسیت در برابر نتایج و آثار افعال که مبتنی است بر انسان شناسی، حساسیتی اخلاقی است. زیرا شخصی که واجد حساسیت لازم برای محاسبه ی نتایج رفتار خود است همواره دلنگران نتایجی است که بر عمل او بار می شود. با کمی تامل و دقت در وضعیت پیچیده ی انسانی و آثار و نتایج افعال پیشین، در می یابیم که افعال آدمی در همه حال واجد نتایج یکسان و قابل پیش بینی نیست. تا جایی که یک عمل واحد در دو وضع و احوال، ممکن است دو نتیجه ی متضاد در بر داشته باشد.
صورت بندی زیر کمک می کند تا به نتایج رفتارمان به نحو روشمند و مشخص بیندیشیم و معلوم کنیم که نتایج رفتار را از کدام بعد زیر ذره بین سنجش برده ایم:
۱) رفتارهای ما واجد نتایج مستقیم و غیر مستقیم است.
هر گونه کنش ما واجد نتایج مستقیم و غیر مستقیم است. این سخن بدان معنا است که افعال ما در یک پهنه ی گسترده ای اثر می گذارد. همه ی پیامدهای کنش، به صورت مستقیم با خود کنش مرتبط نمی شوند بلکه برخی از پیامدهای ناشی از کنش ما به نحو غیر مستقیم با فعل ما ارتباط می یابد. به عنوان مثال، در یک نزاع لفظی میان دو نفر، طرفین را در همان زمان درگیری، عصبانی می شوند و دچار برافروختگی عاطفی می گردند و حتی ممکن است دست به خشونت ببرند(اثر مستقیم). وقتی صحنه ی درگیری تمام می شود و افراد هر یک به خانه برمی گردند، ممکن است در برابر رفتار فرزند و همسر خود واکنش غیر معمول نشان دهند، بر سر هر امر ناچیزی خرده گیری و تند خویی و پرخاشگری نمایند.(اثر غیر مستقیم) اخراج دانش آموز از مدرسه، دارای نتایج غیر مستقیم بسی بیش تر از تبعات مستقیم است. تا جایی که ممکن است سرنوشت شخص اخراج شده به کلی تغییر یابد.
۲) اعمال ما واجد نتایج کوتاه مدت و بلند مدت است.
آثار برخی از رفتارها به سرعت خود را نشان می دهند و برخی دیگر در بلند مدت معلوم می شوند. درست مانند سنگی است که در آب رها می کنیم. موجی پردامنه را آغاز می شود. دایره ی اول پرشتاب، اما با قطر کمتر و هر چه از مرکز فرود سنگ به آن سوتر می رویم موج کاهش می یابد اما قطر موج بسی بیش تر از اول شده است. تحقیر کردن یکی از رفتارهای است که نتایج دراز دامنه دارد. رنج روانی شناختی تحقیر، تا مدت هایی مدیدی و گاهی تا پایان عمر، هم چون خار، روح را آزار می دهد. روانکاوان با کاوش در ژرفای روان آدمی، تلاش می کنند رنج های دراز دامنه ای را در یابند که در رویدادهای تلخ از سوی کسانی در زمان های گذشته بر جان بیمار ریخته شده است. رنج هایی که حتی خود بیمار هم نمی تواند آن را فهم کند و منشا آن را به دقت بیان نماید.
معنای دیگر کوتاه و یا بلند مدت نتایج، ناظر به مدت ماندگاری و زمان پایداری پیامدها است. برخی از نتایج کنش ما عمری کوتاه دارند و برخی دیگر، عمری طولانی و در برخی موارد، تا زمان نامعلوم باقی می مانند. مدت اثر بخشی هر یک از نتایج کنش ها، به دلایل متعدد بستگی دارد و چندان نمی توان به قطعیت دریافت که پیامد کدام تا چه مدتی دوام می آورد.
۳) برخی نتایج افعال، آشکار و برخی دیگر پنهان اند. نتایج یک فعل، از سه زاویه می تواند آشکار یا پنهان باشد:
الف) از چشم ناظر بیرونی فعل
ب) از چشم فاعل فعل
ج) از چشم کسی که فعل بر او واقع شده است. (از چشم مفعول)
این گونه نیست که همه ی آثار افعال من بر من هویدا باشد. آثاری که از فعل ما بر روان دیگری می نشیند، عموما پنهان تر از آن است که قابل مشاهده باشد. نتایج تلخ اما پنهان کنش غیر اخلاقی بر دیواره ی روان چنگ می زند و رنجی بزرگ بر شخص وارد می کند. به گونه ای که بی حوصله است اما نمی داند چرا کم حوصله است. عصبی است، مایوس است، حالش بد است اما حتی نمی داند چرا وضعیت اش به تیرگی نهاده است. اثر رفتار آن هنگام که در ساحت روان اتفاق می افتد، به ویژه بر فاعل فعل و ناظر بیرونی، پوشیده است. اثری که تحقیر و یا اهانت بر روان فرد مقابل می گذارد بسیار عمیق، اما نادیدنی است. رنج ناشی از چنین برخوردهایی شکننده ای قابل رویت نیست.
۴) هر فعلی که از ما سر می زند، واجد نتایج خواسته و نتایج ناخواسته است.
نتیجه ی هر فعل، الزاما با نیت و خواسته ی ما هماهنگ و سازگار نیست. گاهی نتیجه، همان است که ما از همان ابتدا، قصد آن کرده ایم و گاهی نتایجی که بر فعل ما بار می شود، خواسته ی ما نبوده است. این نکته نشان می دهد که همواره این گونه نیست که بتوانیم نتایج رفتارمان را خودمان تعیین کنیم. ما نمی توانیم همه چیز را مدیریت کنیم و بسیاری از امور از توانایی و کنترل ما خارج است.
در این جا باید دو مفهوم هدف و نتیجه را از یکدیگر تفکیک کنیم. تمایز میان هدف و نتیجه از آن جهت مهم است که بدانیم هر فعلی که از ما به نیت و مقصود خاصی سر می زند، ممکن است به نتایجی منتهی گردد که ما در ابتدا خواهان آن نبوده ایم.”هدف”، آن چیزی است که می خواهیم به آن برسیم.(که عملا ممکن است به آن برسیم و ممکن است به آن نرسیم). اما نتیجه، آن چیزی است که به آن می رسیم(چه این نتیجه را خواسته باشیم و چه مورد رضایت ما نبوده است). آن چه در واقعیت زندگی انسانی رخ می دهد این است که هدف و نتیجه، همواره با یک دیگر سازگار نیستند و بر هم منطبق نمی شوند. گاهی نتیجه، همان هدفی است که از قبل داشته ایم و گاهی نتیجه، خلاف انتظار و خواسته ی ما اتفاق می افتد. مقصود و نیت خیر، الزاما به خیر عینی و بیرونی بینجامد.
۵ – تناسب میزان اثرگزاری فعل با خود فعل و یا عدم تناسب میزان اثر با عمل.
اثر یک فعل واحد بر روی هر یک از آدمیانی که در ساختار روانی، سن، خاطرات، تجربیات، نیازها و شرایط عینی زندگی شان با یکدیگر متفاوتند، مختلف است. یک اخم ممکن است کمترین اثر را بر روی کسی بگذارد اما همان اخم، واکنشی عمیق در روان دیگری برانگیزد. از این رو اثر یک فعل صرفا به خود فعل ختم نمی شود بلکه اثر یک فعل در یک رابطه ی دو سویه ی میان فعل و فردی که در معرض آن فعل قرار گرفته است، شکل می گیرد. گاهی اوضاع و احوال به گونه ای می شود که یک عمل ساده، به نتیجه ای بسیار ناگوار ختم می گردد. درست مانند وقتی است که معلم، به قصد تادیب دانش آموز خود را تنبیه می کند. اما از بخت بد او سیلی که بر صورت دانش آموز می نوازد باعث مرگ دانش آموز می شود. عمل سیلی زدن(گرچه کاری غیر اخلاقی است)، با نتیجه ای که از آن عاید می شود(یعنی مرگ) همخوانی و تناسب ندارد. اما گاهی چنین می شود. این فاعل فعل نیست که میزان و نوع اثر فعل خود را مشخص می کند. بلکه بسیاری عوامل دیگر دست اندکار آن است که نتیجه ی یک فعل را رقم بزنند.
۶- جبران پذیر بودن و یا جبران ناپذیر بودن نتایج ناشی از افعال.
جبران پذیر بودن و هم جبران ناپذیر بودن صرفا به خود فعل ختم نمی شود بلکه وضعیت و شرایط شخصی که در معرض رفتار و فعل قرار می گیرند نیز مدخلیت دارد. به این معنا که ممکن است اثر سوء یک فعل بر روی فردی چنین باشد که بتوان در آینده آن اثر را از میان برد و به جبران آن پرداخت، اما اثر همان فعل بر روی فرد دیگر، به گونه ای باشد که فرصت و امکان جبران باقی نماند.
به عنوان مثال: وقتی سارقی کیف دستی حاوی مقادیری پول را از کسی به سرقت می برد، می تواند در آینده و در صورت پشیمانی، همان وجوه سرقتی را بازگرداند و عمل غیر اخلاقی خود را دست کم با عودت به مال باخته، تا حدودی جبران نماید. اما اگر سارق در هنگام عودت وجوه سرقتی، دریابد که شخص مال باخته باید با آن وجوه و در کمترین وقت، داروی حیاتی را برای فرزندش که روی تخته بیمارستان با مرگ روبرو بوده است، تهیه می کرده است و از این رو که نتوانسته دارو را تهیه کند، فرزندش را از دست داه است. آن گاه است که سارق متوجه می شود تحت هیچ شرایطی نمی تواند عمل سرقت خود را جبران نماید. هم چنین فرد سارق نمی تواند رفتار غیر اخلاقی خود را جبران کند زیرا شخص مال باخته را نمی شناسد و نمی تواند وجوه سرقتی را به او بازگرداند. مواردی از این دست نشان می هد که همیشه فرصت و امکان جبران تلخی هایی که بر جان و زندگی دیگران وارد می کنیم، نداریم. بلکه بخش کوچکی از این نتایج است که در حد امکان و ظرفیت جبران شدن قرار می گیرند.
۷) بهبود پذیر و بهبود ناپذیری آثار ناشی از کنش
برخی از پیامدهای دردناک ناشی از کنش را می توان درمان کرد و آن را بهبود بخشید. اما برخی دیگر چنین نیستند و تلخی را نمی توان زدود. به تعبیر دیگر، آب رفته را نمی توان به جوی بازگرداند. مرگ و نقص عضو، از مثال هایی است که به روشنی می توان نشان داد راه برگشتی وجود ندارد. گاهی با یادآوری تجربه های زیسته، به این نتیجه می رسیم که بخش بزرگ تری از آثار و نتایج منفی را نمی توان بهبود بخشید و امکان بازسازی و مرمت روح مجروح از دست رفته است. زخمی که بر جان کسی می زنیم، گاهی چنان می شود که هیچ گاه التیام نمی یابد و همواره منشا رنج می گردد.
در بند پیشین، امکان جبران از منظر فاعل فعل مورد اشاره قرار گرفت. اما در این بخش، بهبود بخشیدن از سوی مفعول فعل است. به این معنا که قربانی کنش خشونت، آیا می تواند نتایج تلخ خشونت را درمان نماید یا خیر؟ آیا برای او امکان التیام و بهبود وجود دارد؟
پی‌نوشت‌ها:
[۱] – درس های فلسفه اخلاق، ایمانوئل کانت، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی تهران، نقش و نگار، ۱۳۷۸
[۲] – https://neeloofar.org/mostafamalekian/lecture/582-critical-thinking.html
[۳] – https://neeloofar.org/mostafamalekian/lecture/582-critical-thinking.html
[۴] – درآمدی به فلسفه اخلاق، آر.اف.اتکینسون – ترجمه سهراب علوی نیا – تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب ۱۳۶۹
[۵] – راهی به رهایی – مصطفی ملکیان – تهران نشر نگاه معاصر، ۱۳۸۱
[۶] – درآمدی به فلسفه اخلاق، آر.اف.اتکینسون – ترجمه سهراب علوی نیا – تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب ۱۳۶۹ – صفحه ۸۱ – ۸۲
