نگاهی به «سند الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی»
| سید صادق حقیقت |
بدون شک، هر سندی که بتواند جامعه ایران اسلامی ما را یک گام به جلو ببرد، سزاوار تقدیر و ستایش است. مقصود از «بررسی و نقد» هم صرفاً پرداختن به کاستیها نیست، بلکه غرض اشاره به ابعادی است که می تواند باعث تعمیق این سند شود. این سند به لحاظ در نظر گرفتن آرمانها و ارزشهای اسلامی از یک سو، و پیدا کردن راهکارها برای برون رفت از برخی مشکلات اساسی جامعه ما می تواند مورد توجه باشد. صرف تأمل نسبت به آینده می تواند امری مبارک تلقی شود. در عین حال، برای غنای بیشتر این متن، به نکات زیر به شکل گذرا اشاره می شود:
۱- جنس این سند: اصطلاح «سند» و «الگو» مبهم است. در این سند از اصطلاح «افق» (که ظاهراً، در اینجا، همان چشم انداز است) و «رسالت» استفاده شده است، اما بدون شک، از جنس «راهبرد» نیست. این سند یک نوع الگو است، اما آیا یک «الگو» می تواند حاوی «افق» و «رسالت» باشد؟ مگر می توان برای ملت و نظام جمهوری اسلامی یک «رسالت» نوشت!؟ این سند نیاز به مبانی پیشینی و اسناد پسینی (همانند تعیین راهبرد) دارد تا کامل شود. در حقیقت، قبل و بعدش است که آن را کامل می کند و از ابهام بیرون می آورد. اگر افق و رسالت تدوین شده، باید بر اساس آن راهبرد نوشته شود. مؤید ابهام در واژه «سند»، در این جا، آن است که «تدابیر» از یک جنس نیستند. به طور مثال، «تقویت و تعمیق فرهنگ توحیدی و معادباور و ایمان به غیب» (بند ۲ تدابیر) کلی و کم خاصیت است، ولی «توقف خام فروشی منابع طبیعی ظرف ۱۵ سال» (بند ۲۵) جزیی است و با چشم انداز و کلی بودن سند همخوانی ندارد.
۲- محدودیتهای پیش بینی در علوم انسانی: یکی از مسائل غامض در فلسفه علم و روش شناسی، امکان پیش بینی، به خصوص در علوم انسانی است. این متن به شکل سخاوتمندانه، امور آتی را پیش بینی کرده است. هیچ کس نمی داند حدود ۵۰ سال آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.
۳- ایدئالیستی یا رئالیستی بودن: به نظر می رسد این متن ایدئالیستی و بلندپروازانه است، و با واقعیتهای ایران سازگاری ندارد. «عدالت، صداقت، راستگویی، اعتماد، فداکاری و پاسخگویی» مسئولان (بند ۵۱)، خصوصاً با در نظر گرفتن واقعیتهای موجود، از این جمله است. همچنین، معلوم نیست بر اساس کدام مبنای علمی می توان «در شمار چهار کشور برتر آسیا و هفت کشور برتر دنیا» (متن) قرار گرفت. با عنایت به این نکته که قادر نیستیم حرکت رقبای خود در ۵ دهه آتی را اندازه گیری کنیم و مورد سنجش قرار دهیم، مشخص نیست چرا باید «چهارم» در آسیا و «هفتم» در دنیا باشیم!
۴- ایدئولوژیک یا علمی بودن: مقصود از «علمی» در اینجا، ابتناء بر آخرین دستاوردهای دانش بشری است، نه اثباتگرایانه بودن. در مقابل، ایدئولوژیک بودن یعنی در نظر نگرفتن اقتضائات علم جدید و تصلب در برابر واقعیتها. این متن در برخی مواضع، غیردقیق است، چون به کلیاتی راجع به خانواده و جامعه و اقتصاد و مانند آن اکتفا کرده است. «کمک به حکمیت» ابهام دارد، چون حکمیت تنها یکی از سازوکارهای حل اختلاف است. «زیستبوم» اگر مقصود «اکوسیستم» است، می توانست بدیل بهتری داشته باشد. این متن نمونه ای از مجموعه متونی است که مسائل حوزه علوم، و به ویژه علوم انسانی، را ساده سازی کرده اند. به راستی، مگر می شود ۵۶ تدبیر برای همه حوزه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تا سال ۱۴۴۴ ارائه نمود!؟
۵- نسبت با تمدن اسلامی: این سند به مفهوم «تمدن اسلامی» که به خودی خود ابهام دارد، گره خورده است. اگر تمدن سازی- با دیدگاه واقع گرایانه- در حد مقدورات ما باشد، باز باید گفت ساختن یک کشور آباد و توسعه یافته مقدم بر ساختن تمدن اسلامی است.
۶- نسبت اسلامیت، ایرانیت و تجدد: در این متن، جایگاه تمدن جدید و ایرانیت و نسبت آن با سنت ما به شکل دقیق دیده نشده است. در عنوان سند، عبارت «اسلامی ایرانی» مشخص نیست که یک ترکیب را می سازند یا دو چیزند. به شکل فعلی در عنوان، خط فاصله بین «اسلامی» و «ایرانی» وجود ندارد، ولی اگر با خط فاصله باشد، یک ترکیب از اسلامیت و ایرانیت ایجاد میشود. «سبک زندگی و خانواده اسلامی ایرانی» (متن) گویای این نکته است که اسلامیت و ایرانیت هر دو در ساختن الگوی زندگی دخالت دارند، در حالی که از مقدمه این گونه برمی آید که خود الگوها، اسلامی، و ایران، زمینه تحقق است: «مبانی و آرمانها وجه اسلامیت الگو را تضمین می کنند. رسالت، میثاق مشترک مردم و نظام جمهوری اسلامی ایران برای پیشرفت است. افق، آرمانهای الگو را بر جامعه و زیست بوم ایران در نیم قرن آینده تصویر می کند» (متن).
۷- نسبت با مهمترین مباحثات در حوزه علوم انسانی: به نظر میرسد این متن نسبت به نقاط اصلی مناقشه در علوم انسانی بی تفاوت است. به طور مثال، معلوم نیست با چه قرائتی از «عدالت» و با کدام سیاست دولت رفاهی و به چه میزان بناست اقشار محروم پوشش داده شوند. «اقتصاد اسلامی»، متأسفانه، هنوز جایگاهی مبهم بین اقتصاد چپ و راست دارد. روح حاکم بر این سند، محافظه گرایانه به نظر می رسد.
۸- نسبت اندیشه و عمل: گویا این تصور وجود دارد که با ساختن اندیشه های ناب، جامعه ای متعالی خواهیم داشت، در حالی که اگر عمل بر اندیشه تقدم نداشته باشد، لااقل باید گفت تعاملی دوسویه دارند.
۹- یگانه انگاری و تکثرگرایی: علی الظاهر، مبنای تهیه کنندگان سند، یگانه انگارانه (مونیستی) و رویکرد حداکثری به دین بوده است. این متن مبتنی بر ایدئولوژی شیعی است: «عموماً پیرو قرآن کریم، سنت پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) و با سبک زندگی و خانواده اسلامی ایرانی» (متن). این سند می توانست به شکل شفاف تری به جایگاه اقلیتهای دینی و مذهبی، با رویکرد کثرت گرایانه (پلورالیستی) اشاره کند. همچنین، این متن مبتنی بر گفتمان «اسلام سیاسی» است، و گفتمان اسلام غیرسیاسی را شامل نمیشود. مقصود از «اسلام سیاسی» صرف ارتباط دین و سیاست نیست، بلکه مقصود، گفتمانی است که به ضرورت تشکیل حکومت بر اساس شریعت، باور دارد. اسلام سیاسی انقلابی به تجدد بدبین، و اسلام سیاسی میانه رو (مثل قرائت استاد مطهری) نسبت به مدرنیته خوش بین است.
۱۰- نسبت متن و زمینه: این متن چندان زمینه گرایانه نیست، و نسبت به «همروی متن و زمینه» خنثی است. می توان گفت اکثر بندهای این سند خاص ایران نیست! این سند با تغییر چند بند آن، می تواند برای چند دهه قبل یا چند دهه بعد ما و یا حتی برای برخی کشورهای اسلامی دیگر صادق باشد!
۱۱- توجه به موقعیت خاص ایران اسلامی: این سند به «پیچ تاریخی» که در این برهه در آن قرار داریم، و به شرایط «خطیر» یا «بحرانی» زمان کنونی ما توجه خاصی ندارد. واقعیت آن است که مشکلات و مسائل داخلی و خارجی ما به روزمرگی کشانده است، و در این شرایط نمی توان افق چند دهه ای بعد را به خوبی دید.
۱۲- عنایت به کارنامه چهل ساله جمهوری اسلامی: در پایان، باید گفت الگوی پیشرفت اسلامی ایرانی می توانست متن خود را بر اساس کارنامه و عملکرد چهار دهه ای جمهوری اسلامی قرار دهد. چهل سال است که ما از این سنخ آرمانها داشته ایم، ولی باید دید کارنامه عملکرد ما چه می گوید. این سند نمی تواند نسبت به وضعیت فعلی سند چشم انداز و اصل ۴۴ و مانند آن بی تفاوت باشد:
اول ای جان دفع شر موش کن وانگهان در جمع گندم جوش کن
گر نه موشی دزد در انبار ماست گندم اعمال چل ساله کجاست؟
روزنامه شرق (۲۸/۴/۱۴۰۰)
