صدرالمتالهین و منتقدانش در گفت‌وگو با نجفقلی حبیبی

محسن آزموده- علی ورامینی/ درآمد: در سالروز تولد صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی معروف به ملاصدرا متالهین (درگذشته ۱۰۴۵ قمری)، آخرین حلقه از سلسله فلاسفه بزرگ ایرانی اسلامی تصمیم گرفتیم نگاهی متفاوت به او داشته باشیم. در زمانه ما معمولا صدرالمتالهین شیرازی تقدیر و تکریم شده است. این اما بدان معنا نیست که هیچ نقد و انتقادی به او وارد نشده و هیچ چهره یا جریانی نکوشیده اندیشه او را به چالش بکشد.

از همان زمان صدرا تاکنون از گوشه و کنار انتقاداتی نیز نسبت به او مطرح شده است. کوشیدیم با صورت‌بندی انتقادای که به او مطرح شده برخی از آنها را با نجفقلی حبیبی، استاد فلسفه اسلامی که از صدراپژوهان معاصر است در میان بگذاریم حبیبی برخی آثار ملاصدرا چون شرح و تعلیقه صدرا بر الهیات شفا و مفاتیح‌الغیب را تصحیح کرده است و به اندیشه او اشراف دارد، او در این گفت‌وگو به این انتقادها پاسخ می‌گوید و صدرالمتالهین را فیلسوفی موسس و نواندیش می‌خواند.

غیر از تمجیدها و تحسین‌ها از فلسفه ملاصدرا انتقاداتی نیز در حاشیه به او و اندیشه‌اش مطرح شده است. قصد داشتیم که یک‌به‌یک این انتقادها را با شما مطرح کنیم، نخستین موضوع بحث انتحال بود که ابتدا میرزا ابوالحسن جلوه، فیلسوف و عارف ایرانی عصر ناصرالدین‌شاه مطرح کرد و بعدا آقا ضیاءالدین دری، استاد فلسفه معاصر در انتهای ترجمه کتاب کنز الحکمه شهرزوری به این موضوع تصریح کرد و البته کسانی چون مرحوم سیدجلال‌الدین آشتیانی کوشیدند به این انتقادات پاسخ گویند. شما نیز در مقدمه تصحیح مفاتیح‌الغیب به این اخذ و اقتباس‌ها اشاره کرده‌اید. حالا می‌خواهیم خودتان در این مورد توضیح دهید و بفرمایید آیا این بخش‌ها را می‌توان از مقوله «سرقات» خواند؟

خیلی خوشحالم که در سالروز تولد ملاصدرا به او به عنوان آخرین حلقه فیلسوفان موسس ایران توجه کرده‌اید. در فلسفه اسلامی سه فیلسوف موسس داریم که هر سه ایرانی هستند: ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا. دیگران تبعه ایشان هستند، تا همین اواخر نیز چهره‌هایی چون مرحوم حاج‌ملاهادی سبزواری و علامه محمد حسین طباطبایی و امام خمینی(ره) در حلقه متفکران صدرایی محسوب می‌شوند. البته امام خمینی(ره) بیشتر گرایش عرفانی دارد و همسو با ملاصدرا به سمت ابن عربی گرایش دارد. اما در مورد ملاصدرا بحث‌های متنوعی در گرفته است. یکی همین موضوع سرقات است. مهم‌ترین کار را در زمانه ما مرحوم دری، استاد دانشکده الهیات کرد، حاشیه‌هایی که ایشان بر اسفار نوشته، هنوز در کتابخانه دانشکده الهیات موجود است که در آن به اقتباس‌های صدرا اشاره کرده است و در نهایت در ترجمه تاریخ شهرزوری در فصلی به این انتحال‌ها اشاره کرده است. من هم در مقدمه مفاتیح‌الغیب به این موضوع اشاره کرده‌ام. اما به نظرم نسبت سرقت ادبی به ملاصدرا درست نیست، زیرا اولا ملاصدرا بسیاری از این مطالب را از حفظ نوشته است، به همین دلیل عبارت‌ها در بسیاری موارد دگرگون شده است. اما او در مجموع از ذکر منبع فروگذار نکرده است، یعنی اگر در یک کتاب اشاره نکرده در کتابی دیگر به آنها اشاره کرده است. برای مثال من اقتباس‌های او از تفسیر کبیر فخررازی را در مفاتیح الغیب پیدا کردم و در پاورقی به آنها اشاره کرده‌ام. مساله بعدی فضای سیاسی و اجتماعی است، در بسیاری موارد او به دلایل سیاسی و اجتماعی نمی‌خواسته منبع را ذکر کند. نکته دیگر این است که گاه یک عبارت یا تعبیر آنقدر مشهور است که ضرورتی به یاد کردن از او یافت نمی‌شود. بنابراین خیلی کم‌لطفی است که از سرقات ملاصدرا یاد کنیم. برای مثال او جایی گفته که این مطلب را دیگری طرح کرده و من دیگر نیازی به این ندیدم که دوباره آن را عبارت‌پردازی کنم و به همین خاطر از اصل سخن او استفاده می‌کنم. به عبارت دیگر این استفاده‌ها در بسیاری موارد به کار بردن مطالبی است که در یک سنت علمی موجود است. بنابراین نسبت سرقات به ملاصدرا بی‌انصافی است.

از این بحث که بگذریم برخی معتقدند که ملاصدرا فیلسوف نیست و بیشتر یک متکلم یا عارف است.

بله، آیت‌الله مصطفوی که از استادان برجسته فلسفه اسلامی در زمانه ما است، چنین دیدگاهی دارد. البته ایشان با صدرا بسیار آشناست و آثار او را نیز تدریس می‌کند. اما معتقد است ملاصدرا فیلسوف نیست.

از چه جهت چنین می‌گوید؟ آیا معتقد است که ملاصدرا حرف جدیدی ندارد یا معتقد است بیشتر یک عارف است؟

منظور ایشان این است که ملاصدرا بیشتر به آیات و روایات استناد می‌کند و استدلال عقلانی خاص ندارد و مباحثش عرفانیات یا شرح احادیث است. البته ایشان بسیار سینوی است و یکی از بهترین استادان فلسفه مشاء در ایران است و معتقد به ابن‌سیناست و برای او یک قداست معنوی قایل است.

مهدی گل‌پرور روزبهانی در پایان‌نامه‌ای در مقطع دکترا با موضوع بازشناسی تاریخی پذیرش فلسفه ملاصدرا در دانشکده الهیات دانشگاه تهران نشان می‌دهد که گویا ملاصدرا در زمان خودش مقامی چون میرداماد و میرفندرسکی و شیخ بهایی نداشته است و این توجه گسترده به او عموما از اوایل دوره قاجاریه است. چرا این طور است؟

بله، از حدود ٢٠٠ سال بعد این توجه رو به اوج می‌گیرد. ببینید داماد او ملاعبدالرزاق لاهیجی خود یک فیلسوف مشایی یا به تعبیر دیگر اصالت ماهوی است. بنابراین درست است که پذیرش فکر صدرا که اصالت وجودی است با تاخیر صورت می‌گیرد، اما به هر حال او مشهور بوده است. بعدها با ملاعلی نوری و امثال اوست که نظریه اصالت وجود جا می‌افتد. تا حدی نیز این عدم توجه به دلایل سیاسی است. صدرا فیلسوفی است که تبعید می‌شود و اجازه نمی‌دهند در مرکز (اصفهان) بماند و مجبور می‌شود به مدت هفت یا ١۴ سال به کهک قم برود. تاریخ زندگی او در این زمان نیز بسیار مبهم است. بنابراین این شرایط دست به دست هم می‌دهند که حرف‌های او پذیرفته نمی‌شود. ضمن آنکه بزرگ‌ترین فیلسوف زمان یعنی میرداماد اصالت ماهیتی است. اما فراموش نکنیم همین میرداماد اشعار مبالغه‌آمیزی راجع به ملاصدرا دارد.

گویا اواخر عمر بار دیگر به ملاصدرا توجه می‌شود و برای مثال توسط‌ الله‌وردی‌خان و پسرش ملاوردی‌خان به مدرسه خان شیراز دعوت می‌شود.

بله، اما این دعوت به شیراز است و به اصفهان نیست. در شیراز نیز به هر حال او از خانواده محترم و متمولی است و از خاندان بزرگ قوامی است. اما به طور کلی تبعید او از سوی دستگاه سیاسی صفویه به این وضع منجر می‌شود. بنابراین حتی شیخ بهایی و میرداماد هم نمی‌توانند جلوی تبعید او را بگیرند. به همین خاطر تا اینکه افکار او جا بیفتد، زمان می‌برد.

آیا این عدم اقبال به این هم ربط دارد که نظام فکری صدرا بعدا با شرایط سیاسی و اجتماعی زمانه همراه می‌شود؟

به نظرم دفاع شدیدی که ملاصدرا از شریعت دارد، قاعدتا باید سبب می‌شده که به او توجه شود. اما دلیل اقبال بعدی به صدرا نخست به دلیل بحث‌های مهم فلسفی اوست که امثال ملاعلی نوری و حاج ملاهادی سبزواری از آن دفاع می‌کنند و دوم به دلیل دفاع قدرتمند او از شریعت است. تا جایی که می‌گوید روح حکومت شریعت است و سیاست بدون شریعت را مثل جسم بدون روح می‌داند. وقتی فردی اینچنین به شریعت اهمیت می‌دهد، باعث می‌شود که فیلسوفان بعدی از ملاصدرا دفاع کنند. او شریعت را مبنا قرار می‌دهد.

بعضی از معاصرین درباره ملاصدرا می‌گویند که او فلسفه را تحت شریعت خوانده است و نتیجه گرفته‌اند که در صدرا شریعت نبود که عقلانی شد، بلکه عقل بود که شریعتی شد.

این سخن درستی است. او صریحا می‌گوید سیاست بدون شریعت مثل تن بدون روح است و روح سیاست باید شریعت باشد که خداست. اما از سوی دیگر نیز تاکید می‌کند که اصحاب شریعت نیز باید شریعت را درست بفهمند و به همین خاطر به نقد عوامفریبی می‌پردازد. منتقدانی که از این حیث به ملاصدرا نقد دارند، چنین می‌اندیشند که فلسفه یک امر عرفی و غیردینی است، اما هیچ ضرورتی در این سخن نیست. فلسفه بحثی عقلی است و اگر احکام دین هم عقلی باشد، دلیلی ندارد که میان آنها ناسازگاری باشد. ابن‌سینا نیز چنین است. به همین علت برخی عرب‌ها ابن‌سینا را متکلم می‌خوانند، در حالی که این سخن درستی نیست. این افراد مرعوب فلسفه در غرب هستند و فکر می‌کنند هرچه مخالف دین بود، مهم است. این سخن درستی نیست و جعلی و نادرست است. انسان‌هایی چون ملاصدرا چنین مجعولاتی را نمی‌پذیرند.

شما فروبستگی فلسفه اسلامی بعد از ملاصدرا را چگونه توضیح می‌دهید؟ آیا می‌شود که بعد از ملاصدرا فیلسوف موسس نداریم و آیا علت آن نظام فکری ایشان نبود؟

بله، ما بعد از ملاصدرا نظام فلسفی جدیدی نداریم. اما این به دلیل نظام فکری ملاصدرا نبود. باید فلاسفه بزرگ جدیدی ظهور کنند که به گونه‌ای دیگر بیندیشند و نظام فکری تازه‌ای ارایه کنند. ضمن آنکه فهم دین نیز نیازمند متفکران جدید است. به هر حال نگرش ملاصدرا این است که تعارضی میان عقل و دین نمی‌بیند. آیت‌الله جوادی‌آملی نیز چنین می‌اندیشد. اما کسی که مخالف حضور اجتماعی و فرهنگی دین است، تقصیر را به گردن دین می‌اندازد. غربیان بیشتر این طور هستند. دلیلش هم آن است که در قرون وسطی از دین کلیسا ضربه خورده بودند. اما دین ناب با عقل ناسازگار نیست، قرآن بارها بر عقل تاکید دارد.

چطور می‌شود که از فلسفه ملاصدرا دو قرائت تا این حد متفاوت استخراج می‌شود. یعنی از یک سو گرایش آیت‌الله جوادی‌آملی که عقل را ترجیح می‌دهد و از سوی دیگر گرایش آیت‌الله مصباح‌یزدی که با عقل محض مخالفت می‌کند؟

هر گرایشی که با عقل مخالفت کند، مطرود می‌شود. شریعت و خود قرآن که مظهر شریعت است، بارها بر تعقل و تدبر تاکید دارد. اگر درست فکر کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که جهان بدون خدا امکان‌پذیر نیست. نگرش دنیای علمی نسبت به دین امروز نسبت به ۶٠ سال پیش بسیار متحول شده است، دانشمندان غربی قبلا بیشتر دین‌ستیز بودند، اما الان اکثرا یا موحد یا دچار تردید هستند. اگر انسان‌ها عمیقا فکر کنند، متوجه می‌شوند که جهان را خدا آفریده و به آن نظمی بخشیده است. آن نظم حتما مخالف آنچه خدا آفریده است، نیست. بنابراین من معتقدم که دین با فلسفه ناسازگاری ندارد، مگر اینکه دین را بد بفهمیم یا فلسفه را بد توضیح دهیم. این اتفاق هم رخ می‌دهد، یک عده یک سلسله خرافات را به نام دین جمع می‌کنند و گروهی نیز همین را قبول نمی‌کنند، در حالی که دین نیست. با تمام دلایل فلسفی می‌توان ثابت کرد که این جهان بدون مبدا نیست. ملاصدرا نیز با تجزیه و تحلیل فلسفی در اواخر شواهدالربوبیه همین موضوع را نشان می‌دهد. بنابراین معتقدم اگر فلسفه درست حرکت کند و دین درست باشد، با هم ناسازگاری ندارند. مگر اینکه راه اشتباه بروند، مثل اینکه برخی تلاش می‌کنند دین را از مسیر عقلانیت دور یا فلسفه را گمراه کنند.

به تلاش ملاصدرا برای ایجاد پیوندی میان عرفان و برهان و قرآن اشاره کردید.

بله، البته تاکید کنم که ملاصدرا در اواخر عمر دیگر فیلسوف نیست و بیشتر یک عارف است، به خصوص که می‌گوید این جهان از شؤون خداوند و ظل اوست، با توجه به آیه شریفه الم‌تر الی ربک کیف مدظل (آیا ندیده‏ای که پروردگارت چگونه سایه را گسترده است؟ فرقان ۴۵). یعنی از نظر او وجود یک حقیقت بیشتر ندارد و بقیه موجودات سایه او هستند. اینجا ملاصدرا از فلسفه فراتر رفته و جهان را سایه خدا می‌داند. او در نهایت به عرفان می‌رسد.

این پیوندی که ملاصدرا میان این سه طریق برقرار می‌کند چه تاثیری بر فلسفه و عرفان و کلام می‌گذارد؟

قطعا به ضرر هیچ کدام نبود. زیرا مثلا اگر کلام می‌خواست درست حرکت کند، در نهایت می‌خواست به همین جا برسد. این سخن او که جهان یک مبدا دارد و همه‌چیز اوست، نهایت حرف کلام است. البته او بحث و استدلال هم می‌کند، اما سرانجام به اینجا می‌رسد که همه یک سخن هستند.

آیا می‌توان در ملاصدرا مرز میان فلسفه و عرفان و کلام را مشخص کرد؟

خیلی دشوار است. به خصوص در ملاصدرای متاخر چنین است.

یعنی به نظر شما می‌شود در حیات فکری ملاصدرا به ادواری قایل شد؟

بله، من فکر می‌کنم این کار خوبی است. ملاصدرا در ابتدا در مقام یک فیلسوف اهل بحث و گفت‌وگوست. در مقام بحث و گفت‌وگو و استدلال به عقل تکیه می‌کند، اما در اواخر عمر از مقام گفت‌وگو خارج می‌شود و این جهان را رقیقه حقیقت می‌داند. به همین خاطر از آیه شریفه برای بیان حرف خودش استفاده می‌کند. او در اواخر دید دیگری پیدا کرده است و می‌گوید هر چه هست جلوه‌ای از خداوند است.

البته باید توجه کرد که شریعت ملاصدرا نیز با شریعت ظاهرگرایان متفاوت است؟ او از فقه اکبر سخن می‌گوید.

بله، او فقه را به معنای دانایی می‌داند. ملاصدرا خودش را عالم شریعت به معنای کسی که به مردم مسائل جزیی را می‌گوید، نمی‌داند. او اصول کلی را می‌گوید و معتقد است اصل خداست و بدون خدا همه این مباحث بی‌معناست. البته ابن‌سینا نیز به نحوی دیگر این سخن را می‌گوید. ملاصدرا نیز به اصل شریعت کار دارد و جزییات را به عهده فقها به عنوان مظاهر عقلای جامعه می‌داند. او خودش بیشتر به جنبه روحانیت و معنویت دین می‌پردازد.

آیا تمرکز ملاصدرا بر جنبه‌های نظری و کلی باعث نمی‌شود که از مسائل اجتماعی غافل شود؟ زیرا مثلا می‌بینیم که در قرون نوزدهم و بیستم از دل ابن عربی جنبش‌های سیاسی و اجتماعی درمی‌آید. اما ملاصدرا هیچگاه پتانسیل این امر را ندارد.

ببینید در تصوف گاهی مسائل عامیانه نیز راه می‌یابد و اتفاقا آن استفاده‌ها نادرست است. وگرنه عرفان به مسائل عام و کلی می‌پردازد. وقتی آدم‌ها به آن درک عمیق برسند، از این مسائل عامیانه فاصله می‌گیرند. به نظرم آن فرقه‌ها ربطی به ابن عربی ندارد. مثلا فرقه سهروردیه از سهروردی شیخ‌الشیوخ بغداد منشعب شد و ربطی به سهروردی حکیم و عارف ما ندارد. اصلا تفلسف به فرقه‌بندی‌ها راه ندارد.

فارغ از فرقه‌بندی آیا به مسائل اجتماعی هم ربط ندارد؟

در مسائل اجتماعی هم فیلسوف عمدتا به اصول کلی می‌پردازد. مثلا ابن‌سینا فلسفه احکام را در اواخر الهیات بیان می‌کند. ملاصدرا نیز در این حد بحث می‌کند، اما فراتر از آن نمی‌روند و مخالف فرقه بازی هستند.

در دوران ما دکتر مهدی فدایی مهربانی در کتاب حکمت و سیاست نشان می‌دهد که از دل نگاه صدرایی، سیاستی منشعب می‌شود که از قضا نگاه سیاسی امام خمینی(ره) یک جلوه از آن است. حتی برخی معتقدند که نظریه ولایت فقیه یک مبنای فلسفی در فلسفه صدرا نیز دارد. بنابراین می‌شود نوعی ارتباط میان فلسفه صدرا با سیاست یافت.

بله، دقیقا چنین است. ملاصدرا اتفاقا در اواخر شواهد در این زمینه بحث می‌کند. البته او بیشتر به جنبه‌های اصلی شریعت کار دارد و چون می‌خواهد شریعت را اجرا کند، در نتیجه احتمالا به فقیه جامع‌الشرایط منجر می‌شود. بحث امامت در تفکر شیعه همین است و می‌گوید شریعت بعد از نبوت امتدادی دارد و متولیانی دارد که این متولیان نخست ائمه(ع) هستند. عرفای بزرگ نیز همگی ائمه(ع) را قبول دارند. ابن عربی هم حتی اشعار باشکوهی درباره حضرت مهدی(عج) دارد. بعد از امام نیز علمای دین جانشین می‌شوند یا مثلا سهروردی از بحث امام آشکار و پنهان سخن می‌گوید.

در دوران ما کسی که بیش از همه به این جنبه از عرفان اسلامی توجه کرد، هانری کربن بود. تا چه اندازه ارزیابی‌های او را دقیق می‌دانید؟ آیا اشتباهی در کار او نمی‌بینید؟

من در کار او ایراد می‌بینم. من از همان زمان نیز به کار او ایراد داشتم و معتقد بودم که کربن امامت را تنها در آسمان می‌بیند و در سطح زمین به آن کاری ندارد. در حالی که امام آن جنبه آسمانی را دارد، اما برکاتش زمین را آباد می‌کند. در تفکر شیعی ما، اهمیت امامان تنها در جنبه معنوی آنها نیست، بلکه به این دلیل نیز هست که ایشان واسطه بین خدا و خلق هستند و باید در هدایت عامه موثر باشند. چهره‌ای چون ملاصدرا که مسلمان است، نمی‌تواند این دیدگاه‌ها را نادیده بگیرد و باید به نحوی پیوند میان خدا و خلق از طریق شریعت و به واسطه انبیا و امامان و فقها و علما صورت بگیرد. البته نگرش ملاصدرا کلان است و مراد او از شریعت مسائل جزیی نیست، بلکه روح آن را مدنظر دارد.

یک بحث دیگر نسبت ملاصدرا با تصوف است. در دوران صفویه شاهد پذیرش تصوف از سوی علما هستیم. آیا ملاصدرا در این پذیرش تاثیری داشته است؟

از نظر تاریخی نمی‌توان با دقت گفت. اینکه در دوران صفویه بازار تصوف داغ است، به دلایل سیاسی است زیرا صوفیان در این دوره حکومت را دست گرفتند. اما بعدا به‌شدت با صوفیه عوام برخورد کردند و فیلسوفان و متشرعینی که ضد تصوف هستند، قدرت بیشتری به‌دست می‌آورند، تا جایی که شاه را نیز مجبور می‌کنند که مطابق طبع ایشان باشد، با آنکه شاه خود دست‌پرورده صوفیه است، اما با صوفیه درگیر می‌شود. حتی چهره‌ای چون قاضی سعید قمی که من با تصحیح آثارش او را مطرح کردم، چندان شناخته شده نیست و همواره این پرسش را داشتم که چرا کسی درباره او چیزی ننوشته است و چرا اینقدر گمنام است؟ بعدا فکر کردم شاید یک دلیل این باشد که او یک گرایش تصوفی داشته و از آنجا که جریان غالب ضد تصوف است، در نتیجه نمی‌توانند به او توجه کنند. یک دلیل دیگر هم شاید این است که عموم علما در این دوره ناگزیر از ارتباط با دربار هستند و قاضی سعید چنین کاری نمی‌کند و در نتیجه به او توجهی نمی‌شود. بنابراین گرایش تصوفی در دوره صفویه با دستگاه شریعت نمی‌سازد و در این دوره فقهای شریعت‌مآب قدرت دارند و فقهای متصوف مورد توجه نیستند. بعدها به تدریج تلاش می‌شود که تصوف به عرفان کشیده شود. در دوره صفویه شیخ‌الاسلام‌ها از تصوف خوش‌شان نمی‌آید. ملاصدرا هم از این متصوفه بد می‌گوید. اما عرفان را قبول دارد. او در رساله‌هایی چون سه اصل به‌شدت به متصوفه حمله می‌کند.

نجفقلی حبیبی، استاد فلسفه اسلامی 

آیا این نقدها به کل جریان تصوف است؟

خیر، او به عرفا کاری ندارد. کتاب‌های او پر از ابن عربی است و بسیار به او و آثارش چون فتوحات استناد می‌کند.

آیا ارتباطی هم با فرقه‌های متصوفه داشته است؟

خیر، او با این فرقه‌های متصوفه به‌شدت مخالف است و آنها را دکان می‌داند و می‌گوید حقیقت ندارند و مقامی برای کسب فرصت‌ها هستند. او مثلا در رساله کسر اصنام جاهلیه به‌شدت با اینها مخالف است. احتمالا هم نظرش این است که حکومت زیر چتر این فرقه‌هاست. او ایشان را عوام صوفیه و قشری مسلک می‌داند.

در دوران معاصر نقدهای دیگری نیز به ملاصدرا هست. یک دسته تفکیکی‌ها هستند که به زعم خودشان برای دفاع از دین معتقدند که ملاصدرا دین را به علوم و معارفی آمیخته که از یونان آمده و این معارف کفرآمیز است. این ادعاها را چقدر معتبر می‌دانید؟

این حرف‌ها کاملا بی‌اساس است. به نظر من این افراد باید اواخر آثار ملاصدرا را بخوانند. او از فلسفه شروع می‌کند و ذهن‌ها را آماده می‌کند، اما در آخر به آیات قرآن می‌رسد. اصل بحث‌های معاد کتاب‌های شواهدالربوبیه و اسفار و مفاتیح‌الغیب که آثار اصلی ملاصدرا هستند، آیات قرآن است. با این تفاوت که ملاصدرا با روح این آیات سر و کار دارد و ایشان با ظاهر آیات سر و کار دارند.

یعنی به نظر شما حرف‌های تفکیکی‌ها منطقی ندارد؟

من فکر نمی‌کنم که خیلی منطقی باشد. البته ایشان حرف‌هایی دارند که اگر آنها را پرورش دهند، بد نیست. مثلا من خودم نزد آقای محمدرضا حکیمی رفتم. ایشان می‌گوید عقل در قرآن و روایات نیز هست. من گفتم ملاصدرا نیز تلاش کرده این عقلانیت را نشان دهد. ملاصدرا بسیار تلاش کرده این عقلانیت را نشان دهد. او در مفاتیح‌الغیب در این زمینه بسیار کوشیده است.

به هر حال تفکیکی‌ها با دستگاه مفاهیم فلسفی مشکل دارند.

این مفاهیم مثل جوهر و عرض و… اصطلاح هستند و برای فهم و تقریر مطلب مهم‌اند. اینها چه اشکالی دارد؟ من خودم یک بار در آثار حدیثی که قاضی سعید قمی نقل کرده، اصطلاحات را گردآوری کردم و دیدم که بسیاری از این اصطلاحات در کلام اولیا و احادیث وجود دارد. البته لازم است، تاکید کنم که خود آقای حکیمی به من می‌گفت استادش به او گفته اگر شما می‌خواهید فلسفه را نقد کنید، باید آن را خوب بخوانید و به همین خاطر خودشان اشارات را خوب خوانده بود.

برخی از دانشگاهیان اهل فلسفه نیز معتقدند که ملاصدرا در نقد پیشینیان سخنان ایشان را به نفع خود تفسیر می‌کند. یعنی ابن‌سینایی که ملاصدرا به نقد او می‌پردازد، یک ابن سینای واقعی نیست و او ابن‌سینا را ابتدا تقلیل می‌دهد و بعد می‌کوشد ابطال رای او را نشان دهد. آیا این نظر را قبول دارید؟

من این بحث‌ها را قبول ندارم. اینکه برخی می‌گویند فلسفه ملاصدرا نتوانسته به پیشرفت منجر شود، از اساس غلط است. کار فلسفه که اینها نیست. این کار علم است. اروپاییان نظریات فلاسفه را در علم به کار بردند، اما ما چنین نکردیم. مثلا سهروردی می‌گوید منطق ارسطویی در تعریف ناقص است و ما باید تعریف به خواص و نه ذاتیات کنیم. دانشمندان اسلامی به این حرف سهروردی توجه نکردند، در حالی که دانشمندان غربی به حرف‌های بیکن توجه کردند و جدول حضور و غیاب ساختند و… اما ما به حرف سهروردی که قبل از بیکن بر خواص اشیا تاکید کرد، توجه نکردیم. بنابراین مشکل این است که علمای ما از سخنان فیلسوفان استفاده نکردند.

غربیان همچنان فلاسفه بزرگ خود از سقراط و افلاطون تا ویتگنشتاین و هایدگر را می‌خوانند و در موردشان کتاب می‌نویسند. اما ما کمتر به این بزرگان خودمان توجه داریم. به نظر شما آیا ما هم به سنت فلسفی خودمان توجه داریم؟ آیا یک چاپ انتقادی از آثار ملاصدرا داریم؟ آیا تصحیحات دقیق و تفسیرهای خوب امروزی با توجه به پیشرفت‌های نوین فلسفی داریم یا خیر؟ آیا آن شیوه‌ای که در دانشگاه‌ها فلسفه صدرا تدریس می‌شود، به نظر شما خوب است؟

متاسفانه پاسخ پرسش‌های شما منفی است. یک مشکل این است که ما نخست باید به سبک سنتی بفهمیم که او چه گفته است و در گام دوم باید بکوشیم او را تفسیر کنیم و ببینیم با بینش‌های جدید از او چه دریافتی می‌توان داشت. یعنی بنیان‌هایی هست که از آنها می‌توانیم به عنوان پایه استفاده کنیم و بر مبنای آنها ساختمان‌سازی کنیم. ما آن ساختمان جدید را نساخته‌ایم. فراتر از آن حتی حرف‌های ملاصدرا را به خوبی نمی‌فهمیم و آدم‌های کمی هستند که بتوانند متن‌های ملاصدرا را بخوانند و بفهمند. بنابراین ما نخست باید استادانی پرورش دهیم که متن‌های ملاصدرا را با دقت بخوانند و بفهمند و به دیگران بیاموزند و در نهایت استنباط‌های جدیدی از آن ارایه کنند. این کار دشواری است که الان انجام نمی‌شود. علامه طباطبایی کسانی مثل آقای جوادی‌آملی را پرورش داد و خوشبختانه چند سالی است که برخی شاگردان آقایان مصباح و جوادی آملی در این زمینه کارهایی می‌کنند. برخی چهره‌های جوان نیز که با فلسفه‌های جدید غربی آشنا هستند، کارهایی می‌کنند و بنابراین من خیلی امیدوار هستم که در چند سال آینده وضع‌مان در این زمینه بهتر شود. به شرط آنکه جریان‌های ضد فلسفه آنقدر قدرت نگیرند که چراغ فلسفه را خاموش کنند. البته بعید است که در زمانه ما چنین اتفاقی بیفتد. چراغ عقل همچنان روشن است. البته عده‌ای به هر شکل می‌خواهند آن را خاموش کنند. یکی همین تفکیکی‌ها هستند که در ظاهر می‌خواهند از سنت دفاع کنند، اما در اصل جریانی است که گویا خردمندی جامعه به صلاحش نیست. این جریان‌ها نیز عموما رنگ سیاسی دارند زیرا اگر مردم عاقل شوند، حرف آنها را گوش نمی‌کنند و به همین خاطر می‌خواهند مردم همیشه پیرو ایشان و مقلد محض باشند. در حالی که اسلام با مقلد محض مخالف است و اصل را اجتهاد می‌داند و تقلید را در فروع جایز می‌داند. ما متاسفانه فراموش کرده‌ایم که اصل اجتهاد است و هر مسلمانی موظف است در اصول دین کندوکاو و اجتهاد کند. این افراد می‌خواهند ما را در فلسفه نیز مقلد کنند، اما به نظرم نمی‌توانند در اذهان عمومی نسل جدید رسوخ کنند. خدا به انسان عقل داده و از او خواسته در آسمان و زمین تفکر کند. از قرآن مشخص است که خدا می‌خواهد انسان را به اندیشه وادارد.

سوال پایانی این است که در دوران جدید خوانش‌های نویی از ملاصدرا می‌بینیم، در خود ایران مثلا دکتر سروش نهاد ناآرام جهان را می‌نویسد. به نظر شما آیا ملاصدرا پتانسیل نواندیشی دینی را دارد؟

خود ملاصدرا یک نواندیش است. یعنی او مخالف حرف‌هایی که بزرگان عالم فلسفه می‌زنند، سخن می‌گوید. خود این نکته درس مهمی است. ملاصدرا به ما می‌گوید در فلسفه مقلد نباش. سهروردی نیز بارها می‌گوید الماول هو البرهان، به آنچه می‌شود تکیه کرد برهان است. ابن سینا نیز بارها این تعبیر را گفته است. این برای ما یک سند است. بنابراین ملاصدرا راه نواندیشی را برای مسلمانان باز کرده است. ملاصدرا با مبنا قراردادن هستی جهان را تفسیر می‌کند و به ما می‌گوید شما روش تازه‌ای پیدا کنید و برهان تازه بیاورید.

منبع: اعتماد -۱۱ اسفند ۱۳۹۴