اقتصاد پنهان دین؛ مروری بر اندیشه پیر بوردیو درباره دین

علی رحمانی فیروزجاه:  مقدمه: اگر بخواهیم با یک مفهوم اندیشه بوردیو را توضیح دهیم آن مفهوم، «اقتصاد فرهنگ» است. مطالعات وی درباره ی جوامع سنتی و بررسی های انسان شناختی بوردیو درباره ی قبیله «کابیلی» در الجزایر و نیز تحلیل هایش از جوامع سنتی و مدرن، به نوعی به روش اکتشافی اقتصادی متکی بوده است.

‌ در تئوری بوردیو در حوزه ی دین به مفاهیمی بر می خوریم بنام «میدان (بازار ) رقابتی»، «منش، انواع سرمایه»، «کالاهای دینی»، «تولیدکنندگان»، «مصرف کنندگان»، «توزیع کنندگان کالاهای دینی» و «اقتصاد نذر» که مفاهیمی تماما اقتصادی اند. ایشان این مفاهیم و اصطلاحات اقتصادی را در بررسی دین بکار برده و استدلال می کند که تمامی رسمها اساساً دارای “منافعی” به صورت مادی یا نمادین می باشند و بر همین اساس ایده ی منافع را بسط می‌دهد تا کالا‌های غیرمادی را نیز شامل شود.

۱- اقتصاد پنهان:

اما چرا اقتصاد «پنهان»دین؟ نه اقتصاد دین یا اقتصاد عریان؛ از نظر بوردیو در میدان های دینی، روابط تولیدی بر اساس الگوی روابط خانوادگی عمل می کنند، یعنی رفتار با دیگران مثل رفتار با برادر است به عبارتی بعد اقتصادی روابط، داخل پرانتز قرار می گیرد و تولید کنندگان کالای دینی تلاش می کنند تا حقیقت عینی کاری را که انجام می دهند، مخفی نمایند و یا آنرا پنهان کنند و حتی از نظر وی زمانی که حقیقت پشت این واقعیت برملا می شود، آنرا یک فساد عظیم بر می شمارند. بوردیو برای صورت پنهان دین کارکرد مثبت قائل است به عبارتی استمرار حیات دین به پنهان ماندن این بعد از طریق «خود فریبی» و «خود هاله پوشی» متکی است و همین مسئله موجب شد تا مفهوم پنهان را به این عنوان اضافه کنم که نهایتاً شد، بوردیو و اقتصاد پنهان دین. البته این اقتصاد پنهان جدای از اقتصاد عریان دین می باشد به عنوان مثال گردش مالی که ناشی از توریسم مذهبی مثلا عواید ناشی از زیارت مردم در واتیکان یا دیگر اماکن مذهبی نصیب فلان شهر یا کشور می شود، است.

۲- میدان و منش دینی:

میدان دین در نگاه بوردیو،‌ به عنوان خرده میدان در میدان گسترده ی قدرت در نظر گرفته شده و بازار رقابتی کالاهای دینی در درون آن میدان شکل می گیرد. تولید کنندگان و عرضه کنندگان کالاها در این میدان متخصصان دینی ( کشیشان ، ‌روحانیون ) ‌و پیامبران بوده که در بازار کالاهای دینی جهت کسب ثروت نمادین به رقابت می پردازند و مصرف کنندگان این بازار نیز افراد عادی می باشند. در این بازار رقابتی هم تولید کننده و هم مصرف کننده به منافعی می رسند که بوردیو به بررسی آن در «تبادل هدیه» و «اقتصاد نذر» می پردازد. در این میدان، منش مذهبی مولد اصلی همه ی اندیشه ها، احساسات و کنش های سازگار با هنجارهای یک تصور مذهبی از جهان طبیعی و فراطبیعی است. از نظر بوردیو نمادها و آیین های مذهبی که ناشی از منش مذهبی است، میدان مذهبی را می سازد. میدانی که همراه با تضاد و تعارض منافع و کشمکش بر سر سرمایه ی مذهبی می باشد. میدان ها منش ها را از طریق توسعه ی فردی و اجتماعی آنها شکل می دهند و منش، میدان را از طریق اراده ی عاملان و افزایش مصرف سرمایه بازتولید می کند. به این دلیل تمایلات، نیازها و علائق مصرف کنندگان کالاهای دینی تاثیر مستقیم و عمیقی بر ساختار بازار، انواع کالاهای دینی مصرفی و کیفیت آنها می گذارد. بنابراین باید به عمل همانند محصولی از تقابل میان میدان دینی و منش دینی نگریست.

۳- بازار دین: کالاها، تولید کننده – مصرف کننده:

در این بازار رقابتی با سه عنصر اقتصاد دین روبرو هستیم:

۱- مولدان و عرضه کنندگان کالاهای دینی

۲- خود کالاها یا محصولات نمادین

۳- جنبه ی تقاضا یا مصرف کنندگان کالاهای دینی

کالاهای دینی از نظر بوردیو عبارتند از: عضویت در اجتماع مذهبی، سوگند اخلاقی و تامین رستگاری، پرهیزگاری و نجات بخشی که نقش مهمی در فهم مذهب دارند، که در ظاهر نه تنها به دنبال منافع مادی نیستند ، بلکه تا حدودی در جستجوی رستگاری و در تضاد با پلیدی یا فهم دینی بطور صحیح می باشند و توسط متخصصان دینی که واجد شرایط خاص هستتند ، تولید و توزیع و باز تولید می شوند و در مقابل این متخصصان،‌ مردم عادی بطور عینی پذیرا و مصرف کننده ی کالاها می باشند که صلاحیت دینی تولید کالاهای دینی را ندارند و به موقعیت تولیدکنندگان خدمات و کالاهای دینی و فرهنگی که توسط کشیشان یا پیامبران تولید می شود، اعتماد می کنند.

۴- مکانیسم پنهان سازی اقتصاد در حوزه دین:

پنهان سازی از طریق دو روش مکمل هم انجام می شود: حُسن تعبیر( Ephemization) و کژشناسی (misrecognition) حسن تعبیر یعنی اظهار فعالیت های اقتصادی دین با بیان غیر مستقیم با استفاده از تعابیر تلطیف شده و به عبارتی در قالب یک زبان انکار آمیز. به عنوان مثال ما مزد مداح که برای مجلس ختم مداحی نموده «مزد» نمی نامیم و به صورت عریان به او نمی دهیم، در پاکت گذاشته و اسمش را هدیه می گذاریم و در جیب مداح می گذاریم اما در هر صورت یک مبادله اقتصادی انجام شده و ما با حسن تعبیر آنرا پنهان می کنیم. اما هم فروشنده و هم خریدار کاملا به معنای آن واقف هستند و در صورتی که این مبادله برای یکی از طرفین به صرفه نباشد چانه زنی هم درخواهد گرفت. حسن تعبیرهای رایج، اقسامی از احترام هستند که ما برای نظم اجتماعی و برای ارزش هایی که نظم اجتماعی را تضمین می کنند، به کار می بریم. اما فقط حسن تعبیر برای پنهان کردن کافی نیست در واقع فروشنده دست به حسن تعبیر می زند و خریدار هم باید این بین کاری کند و تا کاملا این اقتصاد پنهان شود و آنهم کژشناسی است.

کژشناسی نوعی تجاهل می باشد که افراد عادی نسبت به اقتصاد دین و حسن تعبیر های بکار گرفته شده توسط مقامات دینی دارند که این روند را چیرگی معرفتی در متخصصان دینی و چیرگی عملی در افراد عادی تسریع می بخشد ،‌ همانطور که گفتیم بوردیو دین را در قالب اقتصاد نمادین مطرح می سازد ، در اقتصاد نمادین یک عامل اجتماعی که به لحاظ اجتماعی مستعد است ، بدون قصد و بدون محاسبه وارد بازی مبادله می شود و تحت همین عنوان است که حقیقت عینی خود را که مبادله ی اقتصادی است، نادیده می گیرد یا نفی می کند. و یا توسط حسن تعبیر انکار می شود. انکار اقتصاد نمادین در قالب حسن تعبیر بصورت کلامی و عملی در روابط اقتصادی استثماری ( مرد / زن، فرزند ارشد / کهتر ، و … ) صورت می پذیرد. زبان دینی به طور دائم، همچون یک ابزار حسن تعبیر عمل می کند و انرژی قابل توجهی را در این راه خرج می کند که فعالیت اقتصادی را به سلک امر دینی در آورد. اصطلاحات اساسی حسن تعبیرهای مقامات کلیسا با عباراتی از قبیل، پدر من، خواهر من، مولای ما دوست دارد، کتاب مقدس می گوید و …… ، آغاز می شود که در منش ها ریشه دوانیده است. ‌بوردیو معتقد است این گزاره ها نباید دوگانه یا ریاکارانه انگاشت، بلکه به عنوان یک استراتژی ضروری، همزیستی تضادها را تضمین می کنند.

تمام این حسن تعبیرها، کژشناسی ها، سانسور، انکار بُعد اقتصادی اعمال دینی و انباشت سرمایه های مذهبی در دست متخصصان دینی در نهایت منجر به خشونت نمادین می گردد.

۵- اقتصاد نذر:

قبل از توضیح این عنوان بهتر است به مسئله ی دادن هدیه از نظر بوردیو بپردازیم، وی معتقد است شروع دادنِ هدیه در یک رابطه شروعی پر از تهدید است و این عمل صدمه به آزادی کسی است که هدیه دریافت می کند و گیرنده ی هدیه محکوم به باز پس دادن آن می باشد. باز پس دادن بیشتر، تعهد ایجاد می نماید و ایجاد تعهد، ابزاری می شود که هدیه دهنده ابتکار عمل را در یک رابطه در دست می گیرد. در هدیه دادن فاصله ی زمانی میان هدیه و هدیه ی متقابل نقش تعیین کننده ای دارد و تقریباً در تمامی جوامع به صورت ضمنی پذیرفته شده است که هدیه را فی المجلس نمی توان جبران کرد ، زیرا به معنای رد آن است و این فاصله ی زمانی آن را از اقتصاد کاسب کارانه جدا می کند . اگر هدیه گیرنده نتواند در زمان مقتضی هدیه را پاسخ دهد. آن وقت هدیه دهنده، بستانکار و هدیه گیرنده بدهکار خواهد شد و بستانکار از سلطه ی نمادین بر بدهکار برخوردار می شود. احترام بستانکار یا سرمایه نمادین او به افزایش تولید منجرمی شود، حال آنکه بدهکار به کاهش انباشت دچار می گردد.

جالب ترین بخش برای کیمیاگری سمبلیک و یا داد و ستد هدیه، تغییر شکل روابط مسلط و استثمار است. مبادله ی هدیه می تواند در میان افراد مساوی ( هم سطح) برقرار شود و از طریق ارتباطاتی که اتصال اجتماعی به وجود می آورد به تقویت وحدت و همبستگی کمک کند. اما همین مبادله ی هدیه می تواند در میان افراد بالفعل یا بالقوه نامساوی هم برقرار شود و روابط دوم سلطه ی نمادین که بر ارتباطات مبتنی است، یعنی شناختن و به رسمیت شناختن و قدردانی کردن را ایجاد نماید. یکی دیگر از خصایل اقتصادی مبادلات نمادین تابوی تصریح و توضیح است به عبارتی صحبت از ماهیت و قیمت هدیه ، خراب کردن عمل اهدا است.
بوردیو در بازار عرضه و تقاضای کالای دینی و داد و ستد هدیه در کلیسا ، اقتصاد نذر را مطرح می سازد او کلیسا را به عنوان یک بنگاه اقتصادی در نظر می گیرد و از نظر او آنچه که در اقتصاد نذر مهم است (از برکت فاصله ی زمانی) افراد بدون اینکه بدانند و بدون این که با هم هماهنگ کنند ، تلاش می نمایند تا حقیقت عینیِ کاری را که صورت می دهند ، مخفی نمایند و یا واپس بزنند. بوردیو پاداش تاخر زمانی در اقتصاد نذر را آن جهانی و این جهانی می داند.

۶- خشونت نمادین در بازار دین

خشونت نمادین از مهمترین مکانیزم های فرهنگی برای سلطه است. مکانیزمی که محتاطانه ، غیر قابل دیدن و غیرقابل تشخیص است و توام با اعتماد، وظیفه شناسی، پرهیزکاری و در یک کلمه توام با همه ی خصائل قابل تحسین بوده و از طریق نظام اخلاقی، پاسداری می شود. خشونت نمادین روابط سلطه را پنهان نموده و به این هژمونی استمرار می بخشد. فرد تحت سلطه، سلطه گر را از طریق مقوله هایی مشاهده و درک می کند که سلطه گر آن را در پی یک رابطه ( مانند دادن هدیه ) تولید کرده است و به همین دلیل، مقوله های مذکور هماهنگ با منافع سلطه گر می گردند. بوردیو در بررسی جامعه ی هائیتی، پر طنین ترین شعار کلیسا برای انحصار تولید و کنترل سرمایه ی مذهبی را شعار قدیمی ” بیرون از کلیسا رستگاری وجود ندارد” می داند. این شعار مخرب ترین سلاح های خشونت نمادین مذهب همانند حکم تکفیر، حکم لعن و نفرین و… را برق و جلایی می دهد که موجب حفظ انحصارگرایی اسف بار و پدرمآبی مبلغان دینی می گردد.

از این نویسنده:

بازگشت به قدرت برهنه