متن محوری یا معنا محوری

علی هراتی: متن محوری، آنچنان که تا به حالا در فرهنگ و تمدن ما وجود داشته است، دیگر نمی تواند دربرابر هجوم مسئله‌ها و معضل‌ها عصر جدید طاقت بیاورد. به نظرم، دکتر سروش و مجتهد شبستری حق داشتند که سعی می کردند یک مقدار این متافیزیک سنگین را سبک کنند. البته میتوان در کم‌و‌زیاد این پروژه، اختلاف نظر داشت. به هیچ وجه، نمی‌توان متن مقدس، را یک محتوای کاملا آسمانی تفسیر کرد و وجهه های ناسوتی و بشری آن را نادیده گرفت. به قول مجتهد شبستری، متن مقدس محصول وحی است نه خود وحی. و می توان تا حدودی با دکتر سروش همدل بود که متن مقدس را محصول رویا می‌داند، به شرط اینکه در معنای رویا توسعه ببخشیم و پیامبر را صرفا فاعل و کنش‌گر در فرآیند وحی ندانیم. به قول استاد ابوالقاسم فنایی، بحث درباره کم‌وزیاد عرفی و بشری دیدن متن مقدس است و اینکه کدام تفسیر، بهتر می تواند معضل‌ها و مسئله‌ها را حل کند، بدون آنکه دچار لاپوشانی کردن و توجیه کردن های کلیشه‌ای شود‌.

به عبارت دیگر، ما در سر یک چندراهی بنیادین درباره متن مقدس قرار گرفته ایم. راه اول اینکه متن مورد نظر، چه لفظ و چه معنا، چه صورت چه محتوا کاملا آسمانی و قدسی است. راه دوم اینکه متن، یکپارچه و صددرصد، تاریخی و زمینی و این‌سویی است. و راه دیگر اینکه، قبول کنیم متن مقدس، محصول دیالکتیک و تعامل دو جانبه آسمان و زمین، ساحت فراتاریخی و ساحت تاریخی است. و البته این تقسیم بندی در ابتدا سهل و آسان می نماید ولی شرح و بسط دادن این بصیرت در همه ابعاد، کاری به غایت دشوار است. ما مختاریم که متن موجود میان دو جلد را، عین حقیقت فی‌نفسه و گزاره‌های آن را ابدی، ازلی، فراقومی و فراتاریخی قلمداد کنیم، ولی بهایی که باید برای این تلقی بپردازیم تن دادن به ظاهرپرستی، اخبارگرایی و پذیرفتن امور غیرعقلانی و غیراخلاقی به عنوان حقایق مسلم و در نهایت خدایی است که باب پرسش و پاسخ و احتجاج (۱) و برهان طلبی را برای همیشه بسته است. و هم چنین مختاریم که به خاطر حفظ روحیه روشنفکری و حقیقت جویی و مبارزه با تعصب و جزم اندیشی، متن مورد نظر را کاملا دورانداخته و تاریخ مصرف آن را منقضی بدانیم. 

اما آیا این دوراه، تنها رویکرد و رهیافت‌های ممکن به متنی است که مدعی ارتباط با جهان غیب است. به هیچ وجه، ما می‌توانیم با متن مقدس همدلی و همراهی داشته باشیم اگر زبان ارتباط را فهمیده باشیم. مسئله، مسئله زبان است. آیا معنای مستتر در الفاظ متن مورد نظر، به همان طریق و متود قابل دسترس است که مثلا معنای کتاب‌های علمی فیزیک و شیمی و یا کتاب‌های فلسفی و منطقی؟ آیا این نوع جنس از معنا در متن مورد نظر، با موشکافی‌های کلامی و تفسیری و جستجوی جورچین‌وار فلان واژه، قابل دسترسی است؟ به هیچ وجه. زبان متن مقدس، در بسیاری از مواقع، زبان تمثیلی اسطوره‌ای است، بدون اینکه تمثیل و اسطوره را پیش افتاده و مبتذل بدانیم. به قول استاد علی شریعتی: اساطیر نیاز روح‌هایی است که تاریخ آنها را سیراب نمی کند. اساطیر در معنای اصیل کلمه، طرز بیان حقیقت هایی هستند که در قالب های مرسوم و متداول نمی گنجند. کسانی که با ادبیات میخانه‌ای و عرفانی فارسی آشنایی دارند، به راحتی تصدیق می کنند که بزرگانی مانند سنایی و حافظ، از سر بازیگوشی و چموشی، از واژه های ساقی و شراب و زلف و ابرو استفاده نمی کردند، بلکه برای بیان تجربه‌های عمیق معنوی خود چاره‌ای به جز این کار نمی دیدند.

حتی در دوران معاصر، فیلسوف بزرگ جناب هایدگر هم برای بازگشت به حقیقت وجود و یادآوری حقیقت فراموش شده در سیر تاریخ متافیزیک، دوباره از معنایی خاص از اسطوره، یعنی چهارگانه زمین و آسمان، قدسیان و فانیان استفاده می کند. در افلاطون هم، که به یک معنا در فضای تفکر یونانیان پیشاسقراطی تنفس می کند حضور عناصر و مولفه‌های اسطوره ای برای بیان حقیقت ایده خیر مشاهده می شود. اسطوره از سنخ شاعرانگی است و فلسفه متافیریکی از سنخ علم و هر کدام از این دو قلمرو، در جایگاه خود قابل استفاده و ذیحق هستند. اسطوره، شعر، تمثیل و استعاره، برای ارتباط برقرار کردن با موضوعی هستند که تعین‌ناپذیر است؛ از یک طرف همه آرزو و شور و شوق ما متوجه به آن است و از یک طرف از دسترسی و به چنگ افتادن ما فرار می کند. به عبارت دیگر، زبان در این موقعیت تاب برمی‌دارد و خصلت شی‌وارانه و موجودمحورانه آن شکسته می شود. داستان آفرینش و خلقت را باید به چشم اسطوره و تمثیل دید که می‌خواهند برای ما انسان‌های غرق اشیاء و مادیات، حقایق برتر _ مانند دوساحتی بودن وجود انسان و تبعید و دورافتادگی او را_ را قابل فهم سازند. بهشت و جهنم را باید به چشم اسطوره و تمثیل دید که دو افق و چشم انداز بنیادین را برای انسان ترسیم می کنند که راه و مسیرش را در زندگی پیدا کند، نه اینکه خود را سرگرم شبهه‌ها و مسئله‌هایی درباره حوری‌های سیه‌چشم و اژدهاهای آتشین‌نفس سازد.

و در پایان می‌توان گفت همه اسطوره‌ها، در تمثیل زمین و آسمان خلاصه می شوند. ولی آیا این زمین و آسمان، همان چیزی است که در علم جدید و ساینس می شناسیم. آسمان و زمین، بالا و پایین، یک دوگانگی بنیادین و اصیل است که چه دیندار باشیم چه سکولار، در ناخودآگاه همه انسان‌ها وجود دارد و مانند سیستم‌عامل ویندوز پیشاپیش همه نرم‌افزار های نصبی وجود دارد. افلاطون به صراحت می‌گوید که منظور و مقصود او از اصطلاح‌های بالا و پایین و آسمان و زمین، معنای فیزیکی و محسوس کلمه آنها نیست؛ چرا که اگر این طور باشد همه فلسفه افلاطون که برای توجه به امر فرامحسوس و فرا ماده‌ای است نقض غرض می‌شود. و درحکمت حکیم بزرگ چینی جناب کنفوسیوس هم، ساحت آسمان نقشی تعیین‌کننده دارد. خواهش می‌کنم که به شعر زیر از خانم امیلی دیکنسن توجه کنید:
ورطه‌ای_ اما بر فرازش آسمان /و در کنارش آسمان و در ورایش آسمان /با این همه، ورطه ای بر فرازش آسمان
جنبیدن همان و لغزیدن /نگریستن همان و افتادن /خواب دیدن همان و غلتیدن این ستون /که بخت مرا بر پا داشته است. /آه، ورطه ای، بر فرازش آسمان
[سروده‌های امیلی دیکنسون، ترجمه سعید سعیدپور، انتشارات مروارید، صفحه ۲۰۴]

به عبارت دیگر، بهشت و جهنم، چیزی جز افق‌های نهایی همین آسمان و ورطه [ مغاک] نیستند. حتی فیلسوف چالش انگیز و شوریده سری به نام نیچه هم که ظاهرا به خیر و خوبی ایمان ندارد (۲) [ ولی در نجات حیوان زبان‌بسته زیر ضربات شلاق، خلاف آن را ثابت می کند]، می‌گوید: وقتی به مدت طولانی در مغاک نگاه می کنیم، زمانی فرا می‌رسد که مغاک هم به درون ما خیره می شود. اما آیا، پیشاپیش، وقتی نیچه خبر مرگ خدای مورد نظر خود را اعلام کرد؛ نگفت: که دیگر بالا و پایینی وجود ندارد! اما اگر به‌واقع بالا و پایینی وجود ندارد، پس دیگر مغاک چه معنایی دارد؟ مغاک وقتی معنا دارد که آسمانی در کار باشد. چه می‌خواهم بگویم؟ می‌خواهم بگویم این دوگانگی بنیادین، مخصوص نگاه درون دینی نیست، حتی اگر شما سکولار و بی‌دین هم باشید، این دو قطب هستی در پس همه افکار و کردار شما وجود دارد، حتی اگر به دهان آن را نفی کنید. به قول جناب مولوی: من بدان افراشتم چرخ سَنی/ تا علو عشق را فهمی کنی‌؛ این زمین و آسمان محسوس برای این برافراشته شده است که ساحت بالا و پایین جهان معنوی را فهم کنیم. این ساحت زمین و آسمان و مقوله راه و طریقی که قرار است از زمین تا آسمان طی کنیم، برخلاف جناب دکتر سروش در یکی از سخنرانی‌هایشان چیزی نیست که عارفان ما توی کله ما چپانده‌اند، بلکه مقوله راه و طریق، واقعیتی است که عین وجود ماست. انسان، موجودی نیست که گاهی مسافر و رهرو است و گاهی مسافر و رهرو نیست، بلکه انسان موجودی است که هستی او عین در _راه _بودن است. 

(۱) به درستی و به زیبایی دکتر سروش آیه: رُسُلًا مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّهٌ بَعْدَ الرُّسُلِ ۚ وَکَانَ اللَّهُ عَزِیزًا حَکِیمًا [سوره النساء : ۱۶۵] را، نشانه به رسمیت شناختن احتجاج و پرسش و پاسخ میان انسان و حقیقت الوهی دانستند. اگرچه این حقیقت، احتیاجی به دلیل نقلی و درون دینی هم ندارد.
(۲) یه دنیا مهمتر از ایمان و الحاد نظری، ایمان و الحاد عملی است. چه بسا جماعتی که لقلقه زبانشان خداست، ولی اوج نگاه‌شان و قبله کارهایشان درحد سکه و سکس و غیره باشد. آیه: أَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَکُونُ عَلَیْهِ وَکِیلًا [سوره الفرقان : ۴۳] به این حقیقت اشاره می‌کند.