طرح بحث پیرامون امت واحد در قرآن
نیما حق پور : خداوند در آیه ۲۱۳ سوره بقره می‌فرماید: «کَانَ النَّاسُ أُمَّهً وَاحِدَهً (بودند مردم یک امت) فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنذِرِینَ (پس برانگیخت خدا پیمبران را بشارت‌دهندگان و ترسانندگان) وَأَنزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ (و فرستاد با ایشان کتاب را به حق) لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ (تا حکم کند میان مردم در آنچه اختلاف کردند در آن) وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ (اختلاف نکردند در آن مگر آنان که داده شدندش پس از رسیدن نشانیها بدیشان به ستمی میان خویش) فَهَدَى اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ (و پس هدایت کرد خدا مؤمنان را بدانچه اختلاف کردند در آن از حق به اذن خود) وَاللَّهُ یَهْدِی مَن یَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیمٍ (و خدا هدایت کند هر که را خواهد به راه راست ـ ترجمه معزی)».
در این آیه چند پرسش و چالش مقدر است:
۱ـ آیا معنای امت واحد این است که مردم یکپارچه بوده و در میانشان اختلافی نبوده است؟ اگر اینگونه بوده پس چرا خدای تعالی پیامبران را مبعوث می‌کند تا در میان مردم در آنچه اختلاف کردند در آن داوری کند؟!
۲ـ چرا ضمیر در «فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ» مفرد است، در حالی که موضوعات و مصادیق اختلافی مردمان متکثر است و نه منفرد؟
۳ـ مرجع ضمیر در «أُوتُوهُ» کدام است؟ اگر راجع است به «کتاب»، پس قبل از بعث رسل، در میان مردم «کتاب» حضور داشته است، که پس از اینکه به آنها کتاب داده شده، اختلاف کردند، حال آنکه آیه می‌گوید پیامبران مبعوث شدند و با ایشان کتاب نازل شده تا در میان مردم در آنچه اختلاف کردند در آن، داوری نمایند! بنابراین اگر مرجع ضمیر در «أُوتُوهُ» راجع به «کتاب» باشد، مندرجات آیه مفهوماً دچار اختلال در تقدم و تأخر وقوع یا دور باطل می‌شوند.
اما اگر به آیات دیگری که کلید واژه «امت واحد» در آنها مندرج است نیز رجوع کنیم، پرسشها و چالشها فزونی می‌گیرد: آیه ۴۸ مائده می‌گوید: «وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً (و اگر می‌خواست خدا می‌گردانید شما را یک ملّت)»، و این در حالی است که آیه ۲۱۳ بقره گفت: «کَانَ النَّاسُ أُمَّهً وَاحِدَهً (بودند مردم یک امت)»، بالأخره مردم امت واحد بودند یا نبودند؟! آیه ۱۹ یونس می‌فرماید: «وَمَا کَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّهً وَاحِدَهً فَاخْتَلَفُوا (و نبودند مردم جز یک ملّت پس اختلاف کردند)» به این ترتیب آیا مردم اول امت واحد بودند بعد اختلاف کردند و حال خدا با بعث رسل و انزال کتاب می‌خواهد دوباره آنها را امت واحد بگرداند؟ اگر اینگونه است پس چرا در آیه ۴۸ مائده (و نیز ۱۱۸ هود و ۹۳ نحل و ۸ شوری) گفت اگر خدا می‌خواست مردم را امت واحد قرار می‌داد؟! به عبارت دیگر چرا خدا نمی‌خواهد که مردم را یک امت واحد قرار دهد؟! و این در حالی است که در آیات ۹۲ انبیاء و ۵۲ مؤمنون امت واحد مصداق می‌یابد: «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً (همانا این است ملت شما ملتی یگانه)»! اگر آیه ۳۳ زخرف را نیز در میان آوریم چالشها فزونی می‌گیرند چرا که امت واحد شدن مردمان نیز امکان می‌یابد: «وَلَوْلَا أَن یَکُونَ النَّاسُ أُمَّهً وَاحِدَهً (و اگر نبود که می‌شدند مردم ملّتی یگانه) لَّجَعَلْنَا لِمَن یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفًا مِّن فِضَّهٍ (هر آینه قرار می‌دادیم برای آنان که کفر ورزیدند به خدای مهربان برای خانه‌های آنان پوشهائی از سیم) وَمَعَارِجَ عَلَیْهَا یَظْهَرُونَ (و نردبانهائی که بر آنها برآیند)».
این طرح بحثی بود پیرامون «امت واحد» در آیات قرآن که إن شاء الله در آینده نه چندان دور خواهم کوشید با پژوهشها و تأملات مکفی پاسخ پرسشها و چالشهای مطروحه را دریابم. مزید امتنان خواهد بود که در این راستا؛ استادان، صاحبنظران، پژوهشگران و به طور کلی هر آنکه صاحب فهم و نظری در خصوص آیات مذکور و مرضوعات مربوط می‌باشد مرا از داشته‌های خود محروم ندارد تا با یاری ایشان به فهم بهتری دست یافته آن را با مخاطبانش در میان نهم.
نیما حق پور ـ ۷ مهر ۹۶
nima.haghpoor@gmail.com
برای فهم معنای «امت واحده» در قرآن، توجه به آیه ۴ سوره رعد راهگشاست که می‌فرماید: وَفِی الْأرْضِ قِطَعٌ مُّتَجاوِراتٌ (و در زمین است بخشهایی نزدیک به هم) وجَنّاتٌ مِّنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَنَخیلٌ (و باغهایی از انگورها و کشتزار و درختان خرما) صِنْوانٌ و غَیْرُ صِنْوانٍ (رسته از یک بن و نارسته از یک بن) یُسْقَى بِماءٍ واحِدٍ (که آبیاری می‌شود به یک آب) وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلَى بَعْضٍ فِی الْاُکُلِ (و برتری نهیم پاره‌ای از آنها را بر پاره‌ای در خوراک) إنَّ فی ذَلِکَ لَآیاتٍ لِّقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (همانا در این است آیتهایی برای گروهی که بخرد دریابند) (ترجمه معزی).… مطالعه بیشتر»
در بررسی «امت واحده» در قرآن، آیه ۵۲ سوره مؤمنون نیز مانند آیه ۹۲ انبیاء می‌باشد. «وَإِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ». در آیه قبل آن می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا إِنِّى بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ». از آنجایی که بار معنایی «امت» در بردارنده هم زیستی مشترک در برهه‌های زمانی و محدوده‌های مکانی می‌باشد، بنابراین «هَذِهِ» در آیه ۵۲ که فی نفسه اشاره به نزدیک هم دارد، به آیه قبل که در آن خطاب «یَا أَیُّهَا الرُّسُلُ» است، راجع و ناظر نیست. دلیل دیگر اینکه در آیه ۵۳ نیز باز هم مانند آیه ۹۳ انبیاء… مطالعه بیشتر»
در راستای «طرح بحث امت واحد در قرآن»، اگر بخواهیم بررسی نماییم که «هَذِه» و ضمیر «کُم» در آیه ۹۲ انبیاء که می‌فرماید: «إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً وَاحِدَهً وَأَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ»، ناظر به کدام امت است، منطقاً می‌باید اول آیات ماقبل آن را از نظر بگذرانیم. آیات ماقبل مختصراً و اشاره‌وار به سرگذشت انبیاء پیشین پرداخته و یکی پس از دیگری آنها را برمی‌شمارد. اگر بار معنایی واژه «امت» به خودی خود مبین گروهی باشد که هم زیستی مشترک در زمان و مکان داشته باشند، «أُمَّتُکُمْ» نمی‌تواند همزمان ناظر به حیطه مخاطبان قرآن و انبیاء پیشین باشد. استفاده از «هذه»… مطالعه بیشتر»
در ضرورت و اهمیت «طرح بحث امت واحد در قرآن» باید گفت که بنا به توضیحات پیش گفته؛ خدای تعالی می‌گوید که «مردم امت واحد هستند»، اما بسیاری برآنند که «مردم باید امت واحد بشوند»، و از این رو است که به اصطلاح بنیادگرایی‌ها توجیه می‌یابند و پای ایدئولوگها بمیان می‌آید و ایدئولوژیهایی برساخته می‌شوند تا مردمان را خلاف فطرت وجودیشان، به معنای جامعه‌ای یکدست و یکصدا و هم نظر و هم سلیقه امت واحد بگردانند و این خطائی بس فاجعه‌بار است که همواره در طول تاریخ شاهد فجایع آن بوده‌ایم. (نیما حق پور ـ ۱۴ آبان ۱۳۹۶)
آفرینش آدمیان به‌گونه‌ای بوده است که به اقتضای ماهیت وجودی نفس واحده آنها، به صورت گروه گروه در سرزمینهای خود همواره هم زیستی مشترک داشته‌اند و از این رو است که آیه ۲۱۳ بقره می‌فرماید: «کَانَ النَّاسُ أُمَّهً وَاحِدَهً» بدین معنا که «بودند مردم گروهی با همزیستی توده‌وار» چرا که هم در بار معنایی «ناس» و هم در بار معنایی «امت»، زمان‌مندی و مکان‌مندی مشترک حایز اهمیت و تمایز است. البته مردمان سرزمینهای مجزا از یکدیگر، قابلیت ادغام و اجتماع و نیز جدایی و انفکاک را داشته‌اند، و از این رو اگر همگی در هم ادغام شوند یا اگر به… مطالعه بیشتر»
دوستان عزیز.. شما در همین چند مطلبی که اهل تحقیق و نظر آورده اند دقت کنید و ببنید که آیا هیچ درک یکسانی از این عنوان “امت” وجود دارد یا نه؟ بدون تردید پاسخ منفی است چون اگر ما میفهمیدیم که هدف از بکار بردن و یا ابداع این واژه چیست این میزان سر درگم نبودیم. اینکه بخواهیم از آیات قرآن دلیلی برای توضیح ان بیاوریم هم کافی نیست چه انکه آیات در مکانها و زمانها و شرایط گوناگون نازل شده اند و هیج دلیلی نیست که آیه ای که ۱۰ سال بعد در مدینه نازل شده توضیح آیه ای… مطالعه بیشتر»
مگر فقها هر روز چندین و چندبار و حداقل در نماز واجب تکرار نمی کنند که :اهْدِنَا [b]الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ[/b]، صِرَاطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَلَا الضَّالِّینَ؟ و ولا الظالین آن را هم کشیده می گویند. خب پیشنهاد من این است که آیات انعام:۱۵۱ تا ۱۶۱ را که در زیر کپی شده با دقت بخوانند تا بفهمند منظور از صراط مستقیمی که هر روز از خدا می خواهند چیست و سبل تفرقه ای که مردم نادان و حتی برخی نخبگان الاغ تر از عوام را در آن انداخته اند کدام است. در صدر آن نفی شرک است. پرهیز از… مطالعه بیشتر»
الگوی کلی در این دسته از آیات: پیروان هر پیامبری ابتدا در خداپرستی یک گروه هستند. اما بعدا با پیروی و عبودیت غیرخدا و ارباب گیری و پیروی از شیاطین و شیادی سامری ها (خاخام ها، کشیش ها، آخوندها… و سایر اربابان) چند گروه می شوند. بعد خدا پیامبر دیگری می فرستند و این سیکل همچنان ادامه پیدا می کند. نکته دیگر: اگر همه عبودیت خدا را کنند در رحمت خدا وارد شده و به بهشت وارد می شوند. اما خدا خودش نمی خواهد؛ (همه مردم شایسته نیستند) وارد بهشت شوند. آیات این چنینی دلداری دادن به حضرت محمد بوده… مطالعه بیشتر»
تعریف امت= هر زیرمجموعه با تعلق/ شاخصه (attribute) مشترک. مثال: فردی وارد یک میهمانی می شود. مشاهده می کند که عده ای دارند با هیجان فوتبال تماشا می کنند. عده ای دیگر آن طرف تر مشغول ورق بازی هستند. چند نفر هم متفرفه به کارهای دیگر مشغولند: چک کردن ایمیل، توی آشپزخانه … چرت زدن… حال یک دایره بکشید و دو دایره کوچکتر داخل آن رسم کنید. توی یک دایره کوچک بنویسید T، توی دایره کوچک دیگر بنویسید C. امت T امتی ست که دارد تلویزیون تماشا می کند.امت C امتی ست که دارد ورق بازی می کند. حالا سفره… مطالعه بیشتر»
جناب آقای نیما حق پوربا سلام ایمیل شما را دریافت کردم از اینکه همیشه در تحقیق هستید بسیار امر مبارکی است که فرمودند العلم ضاله المؤمن. اما در مورد مطالبی که مرقوم داشته اید باید عرض کنم ظاهرا اِشکال در «کان الناس» و فعل ماضی «کان» است. در این مورد باید عرض کنم:۱ـ بکار گیری این صیغه ماضی برای افعال و اعمال در گذشته، در عالم مادی است و در باره خداوند و حتی ابدیت، مفهومی که ما از آن برداشت می‌کنیم ندارد. چقدر در قرآن می‌خوانیم: «کان الله عفوراً رحیما»، «کان الله عفواً رحیماً» و نظایر آن. آیا این… مطالعه بیشتر»
در پی فراخوان “طرح بحث پیرامون امت واحد در قرآن” پژوهشی از سرکار خانم مریم سیدکریمی با عنوان “امت و ملت در قرآن” (منتشر شده در شماره ۱۰۰ مجله چشم انداز ایران) برایم ارسال گشته است که ضمن سپاسگزاری، قسمت مرتبط آن را درج می نمایم:***… اگر طیفی را در نظر بگیرید که یک سر آن عامل اعتقادی و سر دیگرش عوامل عینی و زمانمند و مکان‌مند باشد، تعریف علامه طباطبایی از مفهوم امت را در این طیف می‌توان در نزدیک‌ترین بخش به سر اعتقادی قرار داد. ایشان می‌گوید «کلمه امت، به معنای طریقه‌ای است که مقصود آدمی باشد و… مطالعه بیشتر»