درباره پژوهش در قرآن
مصطفی ملکیان: اگر معتقدیم که قرآن کتابی است که برای همه انسان‌ها، در هر زمان، مکان، و وضع و حال، سخنی برای گفتن دارد، باید این کتاب را چنان قرائت‌کنیم که منشأ الهام عقلانیت و معنویت باشد، چرا که ژرفکاوانه‌ترین نگرش به وضع و حال انسان امروز نشاندهنده این امر است که عمیق‌ترین و جدی‌ترین نیاز انسان امروز جمع عقلانیت و معنویت است، به طوری که هر نیاز دیگری را می‌توان مصداقی از مصادیق این نیاز دانست…
مصطفی ملکیان
۱. اگر معتقدیم که قرآن کتابی است که برای همه انسان‌ها، در هر زمان، مکان، و وضع و حال، سخنی برای گفتن دارد، باید این کتاب را چنان قرائت‌کنیم که منشأ الهام عقلانیت و معنویت باشد، چرا که ژرفکاوانه‌ترین نگرش‌به وضع و حال انسان امروز نشاندهنده این امر است که عمیق‌ترین و جدی‌ترین نیاز انسان امروز جمع عقلانیت و معنویت است، به‌طوری که هر نیاز دیگری را می‌توان مصداقی از مصادیق این نیاز دانست.
انسان‌امروز، بیش از هر مقطع تاریخی دیگری، صاحب و مالک اسباب و وسایل دخل و تصرف در جهان پیرامون خود، اعم از جهان طبیعی و جهان انسانی، است، و این معلول رشد علوم تجربی و فناوری و صنعت ناشی از آن رشد است. چنین انسانی اگر از لحاظ معنوی هرچه غنی‌تر نشود بیم آن می‌رود که از این اسباب و وسایل در جهت به تباهی کشاندن جهان طبیعی و جهان انسانی گرداگرد خود سود جوید. از اینجاست که امروزه، بیش از هر زمان دیگری، به معنویت نیاز هست. اما، از سوی دیگر، انسان‌نوین(modern )به ذهنیت و نگرش‌عقلانی خوگر شده است، و نفی عقلانیت، گذشته از این که حق و مطلوب نیست، ممکن هم نیست.
عقلانیت میراث‌گرانقدری است که با مرارت و محنت عظیمی، ذره ذره، گرد آمده است و، بنابراین، نباید آن را، برای به دست آوردن روایت‌هایی از معنویت، از کف داد. از این‌رو، مبرم‌ترین نیاز امروز ما به تحصیل روایتی از معنویت است که با عقلانیت نیز سر ستیز نداشته‌باشد.
۲. قرائت و حفظ قرآن تنها در صورتی ارجمند است که مقدمه‌ای بر فهم قرآن و مطالعه و تحقیق در آن باشد. به نظر می‌رسد که غایت قصوای مطالعات و تحقیقات‌قرآنی باید استحصال دو چیز باشد: یکی نظام مابعدالطبیعی(metaphysical )زیربنای قرآن، و دیگری نظام اخلاقی(ethical )نهفته در پس پشت ظواهر آیات‌قرآنی.
هر گونه مطالعه و تحقیق دیگری باید مقدمه‌ای برای نیل به این دو ذی‌المقدمه‌باشد. مخاطبان امروزین قرآن، به سبب غلبه عقلانیت بر ذهن و ضمیرشان، سخت‌خواستار آنند که دو نظام مابعدالطبیعی و اخلاقی قابل استخراج از نظم پریشان قرآنی را بیابند و ببینند.
۳. دو خطر عظیم مطالعات و تحقیقات‌قرآنی ما را تهدید می‌کند:
الف) فقدان احساس خواسته‌ها و نیازهای انسان امروز، که سبب می‌شود که‌مطالعات و تحقیقات‌ما، هر چه‌قدر از ارزش آکادمیک برخوردار باشند، ذی‌ربط بودن(relevance) و تناسبشان را با روزگار کنونی از دست بدهند.
ب) بیم از این که مبادا مطالعات و تحقیقات ما به نتایجی ناسازگار با معتقدات گذشتگان ما بینجامند. این بیم نابجا، اگر دامنگیر ما شود، ما را هم از حیث ابزار و روش‌های مطالعه و تحقیق و هم از حیث نتایج آن، یا، به تعبیری دقیق‌تر، هم از حیث‌فرآیند مطالعه و تحقیق و هم از حیث‌فرآورده آن، نسبت به پیشینیان متعبد می‌کند، و پیداست‌که تعبد نسبت به‌پیشینیان با تعهد نسبت‌به قرآن، که‌یکی‌از بزرگترین علل انحطاط معنوی آدمیان را اقتداء به آباء و اکابر تلقی می‌کند، منافات‌دارد. قرآن تعقل و تدبر در آیات الهی‌را از یکایک مخاطبان خود طلب‌کرده‌است، و هرگز نخواسته‌است که گروهی از گزیدگان(elite) تعقل و تدبر کنند و سایرین از این کار معاف باشند و فقط از گروه اول تقلید کنند.
۴. ذهن و ضمیر انسان نوین را مسائل و مشکلاتی‌می‌گزند که‌کاملاً و دقیقاً جنبه وجودی(existential) دارند. ضروری است که دیدگاه‌قرآنی در باب این مسائل و مشکلات هرچه بیشتر کاویده شود؛ مسائل و مشکلاتی از قبیل حقیقت، خیر، محبت، زیبایی، عدالت، آزادی، شک، ایمان، آرامش، اضطراب، دلهره، ترس، شادی، اندوه، امید، نومیدی، تنهایی، مرگ، معنای‌زندگی، خودشناسی، از خودبیگانگی، خوددوستی، خودسازی، درد و رنج، امور دگرگونی‌پذیر هستی، امور دگرگونی‌ناپذیر هستی، تفاوت‌های ما آدمیان و رمز این تفاوت‌ها، و….
۵. به حکم عقل، و برای صرفه‌جویی در امکانات مادی و انسانی، بر ماست که از همه مطالعات و تحقیقاتی که دیگران، اعم‌از مسلمانان غیرایرانی و غیرمسلمانان، در باب‌قرآن داشته‌اند بهره برگیریم و، البته، در این‌بهره‌گیری جانب نقد و استقلال‌فکری‌را فرو نگذاریم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منبع: راهی به رهایی، جستارهایی در باب عقلانیت و معنویت، مصطفی ملکیان، نشر نگاه معاصر، تاریخ نشر ۱۳۸۱، صفحات۴۹۱-۴۹۳
