جامعه شناسی فقه اسلامی ۴ / اسلام، متعه النساء و روسپی گری

جواد شریفی: بر همان سیاقی که جامعه شناسی دین، “مطالعه تاثیر دو سویۀ دین بر جامعه و جامعه بر دین” دانسته شده؛ جامعه شناسی فقه نیز به معنای بررسی تاثیر دو سویۀ واقعیت اجتماعی بر شریعت(فقه) و شریعت بر واقعیت اجتماعی است. در نوشتار پیش رو همین هدف را در تحلیل روسپی گری پی خواهم گرفت.در نوشتار پیشین گفته شد که چگونه مسئله بقاء، حفظ نسب پدری را دارای اهمیت بسیاری کرد و حفظ نسب نیز که یک ارزش و هنجار محوری در جامعه عربی بود؛ در شریعت اسلامی بازتاب یافت. حال بررسی خواهیم کرد که شریعت اسلامی پس از آن که خود از واقعیت اجتماعی تاثیر گرفت؛ چگونه بر یک واقعیت اجتماعی دیگر تاثیر گذاشت.

تاثیر شریعت بر واقعیت اجتماعی

تامین نیازهای جنسی در جامعه عربی زمانه بعثت از سه راه ممکن بود.

ازدواج رسمی و معمول با زنان آزاد
بهره گیری جنسی از کنیزان
فحشاء و زنا و رابطه جنسی آزاد با روسپیان
از دو مورد اول می گذرم و سخنم را تنها متوجه مورد سوم می کنم.

پدیده روسپی گری پیشینه ای کهن در درازای تاریخ دارد. کمتر جامعه ای در گذشته یا اکنون می توان یافت که روسپی گری در آن نبوده باشد. اعراب زمانه پیامبر خدا نیز چنین بوده اند و روسپی گری چنان رواجی داشته که روسپیان بر بالای خانه خود پرچم می افراشتند تا نشان دهند که مثلا در این خانه روسپی وجود دارد و مشتریان را به خود جذب کنند. این زنان “ذوات الاعلام” (پرچمداران) خوانده می شدند. اوج فعالیت روسپیان مکه نیز در زمان بازرگانی و حج بود که اتفاقا این کار آنان، از سوی ثروتمندان تشویق می شد. این نشان می دهد که در آن زمان نیز مانند اکنون، دارندگان قدرت و ثروت، از فرصتی که روسپی گری برای بیشتر پول درآوردن ایجاد می کرد؛ چشم نمی پوشیدند. این که چه عواملی به وجود روسپی گری دامن می زنند و اصلا چرا روسپی گری وجود دارد؛ مورد نظرم نیست. آن چه مورد نظرم هست این است که اسلام چه موضع گیری نسبت به روسپی گری داشته است.

رایج ترین پنداری که در این باره وجود دارد این است که اسلام روسپی گری را ممنوع کرد و بجای آن ازدواج موقت را تشریع کرد تا مردم دیگر به سوی زنا و روابط جنسی آزاد نروند. اما به نظر می رسد این پندار چندان موجه نباشد و ماهیت ازدواج موقت(متعه النساء) با ماهیت زنا و روسپی گری تفاوت چندانی نداشته باشد. ازدواج موقت در واقع همان روسپی گری و تن فروشی(مبادله سکس با پول) است که اسلام آن را قاعده مند کرد.

گذشته از بهره برداری های اقتصادی از روسپی گری، یک کارکرد مهم روسپی گری “تامین نیاز جنسی مردان به گونه ای سریع، آسان و آزاد از تعهدات و وظایف حقوقی ازدواج دائم” بود که از این جهت از ازدواج با زن آزاد یا خرید کنیز نیز به صرفه تر بود. از همین رو حتی پیامبر خدا نمی توانسته از اساس روسپی گری را منع کند اما در آن اصلاحاتی اعمال کرد و برای مفاسد و کژکارکردهایش راه حلی ارائه داد که بتوان در کنار بهره مندی از فوایدش، از آسیب های اجتماعی اش مصون ماند. بدین ترتیب روسپی گری اسلامیزه بوجود آمد که در ادبیات فقهی به نام صیغه یا متعه النساء شناخته می شود.

میان روسپی گری و متعه النساء شباهت ها و تفاوت هایی وجود دارد. به نظر می رسد شباهت ها دلالت بر این دارد که هر دو ذاتا یک پدیده هستند و تفاوت ها نیز حاصل قواعد و ضوابطی هستند که اسلام تعیین کرد تا آسیب های اجتماعی روسپی گری کمتر شوند.

شباهت ها: هم در زنا (رابطه آزاد) و هم در متعه النساء (ازدواج موقت) بدون شکل گیری عقد ازدواج دائم و محدودیت ها و دردسرهای آن، مرد در ازای پرداخت پول(مهریه) از زن بهره وری جنسی می کند. جز رابطه جنسی و استلزامات آن، وظیفه دیگری متوجه مرد نخواهد بود. مرد جز پولی که برای همخوابگی به روسپی می پردازد؛ نسبت به تامین معاش وی مسئولیت دیگری ندارد.(عدم وجوب نفقۀ زوجۀ موقت) این زن از حقوق قانونی نیز برخوردار نیست و مثلا از مردی که با او خوابیده؛ ارث نمی برد.(عدم توریث زوجه موقت)

تفاوت ها: در رابطه جنسی آزاد (زنا) تعهدی طرفینی وجود ندارد؛ اما متعه النساء مبتنی بر تعهدی طرفینی (ولو شفاهی) است. در زنا، مرد نسبت به فرزند بوجود آمده مسئولیتی نمی پذیرد و مسئولیت کودک بدنیا آمده بر دوش مادری تنها قرار می گیرد. اما در متعه النساء مرد نسبت به فرزند بوجود آمده مسئول و متعهد است. در زنا، زن منع و ابایی از نزدیکی های متعدد در فواصل زمانی کوتاه ندارد؛ اما در متعه النساء، زن می بایست مدتی را به عنوان عدّه از نزدیکی با مردان دیگر بپرهیزد تا “اختلاط انساب” حاصل نشود.

{جالب است که کشوری مانند آلمان روسپیگری را به عنوان یک شغل به رسمیت شناخته و مشمول قانون کار و بیمه و تامین اجتماعی گردانیده. که روسپیان در چارچوب قانون کار کرده؛ مالیات می پردازند و از حمایت های قانونی و اجتماعی نیز بهره مند می شوند.}

تا اینجا گفته شد که شریعت اسلامی چگونه بر یک واقعیت اجتماعی تاثیر گذارد. حال دوباره سخن از این است که این واقعیت اجتماعی نوپدید یعنی روسپی گری اسلامیزه، چگونه بر یک واقعیت اجتماعی دیگر تاثیر گذاشت.

دیالکتیک دوباره شریعت و واقعیت اجتماعی

متعه النساء تا مدت زیادی یک پدیده مثبت و مفید بود تا این که لشکرکشی های خلیفه دوم عمر به سرزمین های همسایه و جنایتی به نام “فتوحات” آغاز گشت. طبق بعضی گزارش های تاریخی، عمر می دید که سپاهیان مسلمان وقتی در یک منطقه جدید ساکن می شدند؛ زنان آن جا را به ازدواج موقت خود درآورده و پس از آمیزش و رفع نیاز جنسی، رهایشان کرده و از آن جا کوچ می کردند. این سطح از آمیزش گسترده میان سپاهیان کوچنده با زنان محلی موجب می شد فرزندان بسیاری متولد شوند که سرپرستی نداشته و مشکلات متعددی را دامنگیر جامعه اسلامی می کردند و در نبود پدر و سرپرست، این خزانه حکومت بود که باید هزینه زندگی این زنان و کودکان را تامین می کرد. مهم تر از همه، آن که این کودکان، نسب و تبارِ پدری روشنی نداشتند. این واقعیت اجتماعی دوباره بر شریعت اسلامی اثر گذاشت. عمر به استناد جایگاه خلافتش و به همان ملاکی که پیامبر خدا محمد ازدواج موقت را تشریع کرد(مصلحت جامعه و حفظ نسب) متعه النساء را تحریم کرد. در زمان پیامبر خدا با تشریع متعه النساء خطر روابط جنسی آزاد برطرف شد اما در زمان عمر و در بستر فتوحات، متعه النساء دوباره جنبه ای آسیب زا پیدا کرد. تبدیل “روسپی گری” به “متعه النساء” توسط پیامبر خدا و تحریم متعه النساء توسط عمر بن خطاب تنها در ارتباط با مسئله “حفظ نسب” معنا می یابد.