سیاست اندیشی در حوزه اندیشه سیاسی اسلامی

معرفی کتاب به قلم نویسنده: این کتاب مهم‌ترین مفاهیم سیاسی و سیاست خارجی را از دیدگاهی اسلامی (و به شکل خاص، شیعی) به بحث می‌کشد. نظریه حاکم بر تفکر سیاسی نگارنده، «نظریه همرَوی»^[۱] است. بر این اساس، فلسفه سیاسی و فقه سیاسی اعتبار دارند؛ و با تعریفی خاص، با یکدیگر در حال ارتباط و تعامل می‌باشند.

هر کس به اعتبار این دو حوزه دانش و ارتباط آنها اذعان داشته باشد، در زمره «رویکرد همروی»^[۲] قرار می­گیرد. اولین فیلسوف و اندیشمند سیاسی اسلامی که در این رویکرد قرار می‌گیرد، فارابی است. چون فارابی اولین کسی بود که به حجیت و ارتباط این دو حوزه دانش اشاره نمود، شاید بتوان وی را سرسلسله­جنبان رویکرد همروی محسوب کرد. او کلیات سیاست را به فلسفه سیاسی و جزییات آن را به فقه سیاسی می‌سپارد. در نظریه همروی، که متن حاضر در طول سالیان متمادی بر اساس آن نگارش یافته، نسبت فلسفه سیاسی و فقه سیاسی به شکلی متفاوت تعریف می‌شود.

در واقع، «رویکرد همرَوی» راه میانه یا راه سومی بین دو رویکرد حداکثری و حداقلی به شمار می‌رود؛ و بر تعامل ادله عقلی (فرامتنی)^[۳] با ادله نقلی یا قرآنی ـ روایی (متنی)^[۴] تکیه می‌زند. در حوزه اندیشه سیاسی اسلام، رویکرد همروی به معنای تعامل فلسفه سیاسی و فقه سیاسی است. در «رویکرد» همروی، «نظریه»‌های متفاوت و بدیلی می‌تواند وجود داشته باشد. آن­چه نگارنده در این‌جا در صدد تأیید آن است، «نظریه همروی» است که ذیل «رویکرد همروی» قرار می‌گیرد. حامیان رویکرد حداقلی^[۵] انتظاری از دین جز مبدأ و معاد ندارند؛ و احکام اجتماعی و سیاسی را در حیطه متون دینی نمی‌جویند.

گرایش حداقلی معتقد است دین و قرآن برای ارتباط انسان و خداست؛ و امور اجتماعی به عقل بشر واگذار شده است. برعکس، طرفداران رویکرد حداکثری^[۶] معتقدند هر آن­چه در حوزه‌های فردی و اجتماعی نیاز داریم، با رجوع به دین به دست می‌آید. در حقیقت، انتظار ایشان از دین حداکثری است. بر اساس رویکرد حداکثری، همه نیاز بشر در قرآن و روایات وجود دارد. حداکثری و حداقلی بودن امری طیفی و دارای مراتب است. رویکرد همروی در صدد تبیین ارتباط تعاملی ادله متنی و فرامتنی است؛ و بین دو رویکرد حداکثری و حداقلی قرار می‌گیرد؛ و لذا، بین گرایش حداقلی و حداکثری، راه سومی را پیشنهاد می‌کند.

رویکرد همروی نوعی جمع و توفیق بین عقل و نقل به شمار می‌رود. آیت­الله محمدحسین نایینی سعی کرد نشان دهد امکان برتافتن مفاهیم سیاسی متجددانه از دیدگاه فقه سیاسی شیعه وجود دارد. در حقیقت، او تلاش کرد همروی بین سنت و تجدد در حوزه اندیشه سیاسی، و به شکل خاص در فقه سیاسی، را برجسته سازد. پس، نظریه همروی از جهت نسبت‌سنجی فلسفه سیاسی و فقه سیاسی وام‌دار فارابی، و از نظر نسبت‌سنجی سنت و تجدد وام‌دار مرحوم نایینی است. نظریه همروی سعی می‌کند از نقاط مثبت هر دو گرایش متنی و فرامتنی بهره برد. بر این اساس، در حالی که خطوط کلی مسائل اجتماعی از متون دینی گرفته و به دانشی به نام فقه سیاسی بها داده می‌شود، براهین عقلی، روش‌شناسانه، تخصصی و تجربی نیز به شکل گسترده مورد توجه قرار می‌گیرند. نگارنده در متنی دیگر ارکان نظریه همروی را به شکل تفصیلی تعریف کرده است.^[۷] در واقع، ارکان نظریه همروی در آن متن، مسائل مربوط به سیاست داخلی در متن حاضر، و مسائل مربوط به سیاست خارجی و روابط بین‌الملل در متن سومی ارائه خواهد شد.^[۸] این سه مجلد، به شکلی مکمل یکدیگر محسوب می‌شوند؛ و سه جنبه از نظریه همروی را مطرح می‌نمایند.

*****