انسان و دینداری مدرن؛ نگاهی به داستان ابراهیم و مفهوم خشونت

| هادی حکیم شفایی |

 از یک منظر، مفاهیم دو دسته هستند:

مفاهیم جسمانی و برون ذهنی

و مفاهیم مجرد و درون ذهنی

مفاهیمی که برساخته ی ذهن بشر هستند مانند خشونت، زیبایی، عدالت، آزادی، حقوق بشر و…. به شدت به زمینه و زمانه وابسته اند. رشد عاطفی بشر، پیشرفت علم، تغییر در مناسبات اجتماعی و رشد عقلانی بشر موجب بازتعریف و تغییر مصادیق این مفاهیم می گردد. آنچه زمانی یک امر عادی و یا مقدس بود امروز خشونت و نامقدس تلقی میشود، آنچه در گذشته عادلانه بود امروز ناعادلانه پنداشته میشود، وضعیتی که در دوران باستان عقلانی بود امروز غیرعقلانی دانسته میشود.

داستان ابراهیم و اسماعیل، نمونه یک چنین مساله ایست. بر اساس متون مقدس ابراهیمی، ابراهیم پیامبر با فرزندش مورد آزمون الاهی قرار گرفت تا میزان تسلیم او به امر خداوند آشکار شود. ابراهیم با درد و غم فراوان مساله را با فرزندش در میان گذاشت. اسماعیل به امر الاهی رضایت داد و از پدرش خواست تا به دستور الاهی گردن نهد و سر او را ببُرد. هنگام عمل، ناگهان حکم الاهی آمد که تسلیم تو مورد قبول حق قرار گرفته است. اکنون به مبارکی این آزمون تسلیم عظیم، از ابراهیم خواسته شد به جای فرزندش، گوسفندی را قربانی کند.

پیام این داستان، پیام دل کندن از همه وابستگی هاست. از زمان پدید آمدن این متون مقدس تاکنون، پیروان، در مناسبت های معین، به پیروی از آیین ابراهیم، چهارپایان را قربانی می کنند. اما امروز تغییرات بنیادین در عواطف انسانی و تحول در جهان باور و جهان بینی بشر مدرن و نیز با توسعه علم مدرن، مفهوم خشونت  دستخوش تغییر گشته است. امروز حتی بسیاری از گوشتخواران حاضر نیستند صحنه ی سر بریدن غذای متحرک خود را تماشا کنند. بسیاری از گوشتخواران تلاش می کنند به اینکه غذای آنها چندی قبل، حیوان زنده ای بوده است نیندیشند. این در واقع، تعارض بزرگی است که گریبان بسیاری از انسان های مدرن را گرفته است؛ گوشت حیوانات را طبق عادتِ تاریخی می خورند اما تحمل ندارند صحنه کشته شدن آنها را به چشم ببینند یا حتی تصور کنند!

با توجه به تغییرات بنیادین در عواطف انسانی و رشد عقلانیت بشر مدرن، نیازی نیست که مومنان به دین، از صورت ها و قالب های دینیِ متضاد با تغییرات انسانی، عاطفی و فرهنگی، پیروی کنند. نیازی نیست که مسلمانان مدرن، به مناسبت عید ابراهیم، خونریزی کنند و عملی انجام دهند که خلاف عواطف و عقلانیت شان است. میشود به شکرانه ی عید تسلیم در برابر خداوند، گرهی از کار فرد گرفتاری باز کنند، درختی بکارند، یتیمان و نیازمندانی را با غذای گیاهی اطعام کنند، انفاق کنند یا به نیازمندی قرضی دهند و… .

 پیام داستان ابراهیم، فضیلتِ عظیمِ《تسلیم به امر الاهی》است. بنابراین ریختن خون حیوانات به تقلید از این سنت دینی، برای درک و درونی سازی این پیام مهم دینی، ضروری و ذاتی نیست.