مکاتب اخلاقی، رابطه بین دین و اخلاق در الهیات نوین و ضرورت پیشگیری یا درمان سرطان اخلاقی

محمد جعفر امیر محلاتی: آیات متعددی از قرآن مجید نشان میدهد که غایت اخلاق باید بسط محبت و انس بین مردم باشد. برای همین است که ابوعلی مسکویه وظیفه امام را حفظ نهاد انس در جامعه میشناسد و هم عصر او راغب اصفهانی، عدالت را خلیفه محبت میداند. چنگ زدن ما به زنجیر عدالت از باب فقدان مهر و جامعه مهر پایه است. معنی آیه قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی، یحببکم الله این است که  در اسلام، رابطه مطلوب خدا-ـ انسان، انسان ـ انسان و انسان-ـ محیط زیست در معادله محبت تعریف میشود.

 *****

مکاتب اخلاقی، رابطه بین دین و اخلاق در الهیات نوین و ضرورت پیشگیری یا درمان سرطان اخلاقی

| محمد جعفر امیر محلاتی* |

صبا زحال دل تنگ ما چه شرح دهد

که چون شکنج ورقهای غنچه تو بر توست

                                   حافظ

 گرچه بحث پیرامون رابطه دین و اخلاق در تاریخ فکر اسلامی، بحث دیرپائی است که نخستین موارد آن در گفتکوی بین اهل حدیث، اشاعره، معتزله و مرجئه ظهور یافته، و کلام شیعی هم از دیر باز جانب حسن و قبح عقلی را گرفته است اما  در دوران مدرن که خروجی های اجتماعی سازمانها، نهادها، عقاید و مناسک مذهبی محل مطالعه و نقد قرارگرفته و ازسوی دیگر مکاتب اخلاقی نیز تکثر یافته، این بحث بخصوص اهمیت قابل توجهی پیدا کرده است.

 پاسخ به سوال رابطه بین دین و اخلاق بهیچ وجه ساده نیست زیرا اولا در گرو تعریف شامل و کامل از دین و اخلاق میباشد و میدانیم بویژه در اسلام که پیامبر اکرم (ص)‌ هدف بعثت خویش را تکمیل مکارم اخلاقی اعلام داشته، ترسیم و تصور خط فاصل بین این دو ساحت مشکل است. با اینهمه بسیاری از متکلمین جدید هم در ایران و هم در جهان اتفاق نظر دارند که خروجی دین باید اخلاق باشد.  فکر سنتی و قدمائی ادیان بطور عمده  برعکس اخلاق را صرفا در چارچوب دینی قابل قبول میدانست و در جهان اسلام هم تفکر معتزلی دوام چندانی نیاورد، گرچه در عصر جدید از نو احیا و نو معتزلیان پدیدار شده اند. اکنون که گرایش به دین اخلاقی به تدریج گفتمان اخلاق دینی را در سایه قرار میدهد این سوال در کلام جدید مطرح میشود که کدام نظام اخلاقی؟ اگر قبول کنیم که خروجی دین باید اخلاق باشد، کدام نظام و مکتب اخلاقی را از میان انواع آن میتوان ترجیح داد و سوال دیگر اینکه خروجی خود نظامهای اخلاقی چه باید باشد؟

  میدانیم که از ۶۲۳۶ آیه قرانی حدود ۵۰۰ آیه تحت عنوان آیات الاحکام شناخته میشوند که تنها ۸۳ آیه به احکام غیر عبادی اختصاص دارند. از مجموعه احکام اسلامی ۹۵ در صد آن امضائیست. در نتیجه در مجموع، قرآن مجید بیش از ۳۰ آیه در احکام تاسیسی ندارد. معنی این سخن اینستکه قرآن اساسا یک کتاب اخلاقی است. حال این سوال مطرح است که نظام اخلاقی قرآن چگونه با نزدیک به ۲۴ مکتب اخلاقی شناخته شده در تمدن نوین جهانی از جمله مکاتب سیزده گانه زیر ارتباط پیدا میکند؟

مکاتب مهم اخلاقی به اختصار عبارتند از:

.  اصول گرا principle (آیه نمونه: ان اکرمکم عندالله اتقیکم)

.  وظیفه گرا، یا تکلیف گرا duty (و ان طائفتان من المومنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما)

.  حقوق گرا right ( و فی اموالهم حق للسائل و المحروم. اعدلوا هو اقرب للتقوی)

.  فضیلت گرا virtue/character (نعم العبد انه اواب)

.  نتیجه گرا، یا فایده گرا utilitarianism (فانظر کیف کان عاقبه الظالمین؛ لن تنالو البر حتی تنفقوا مما تحبون)

. روش گرا، یا فورمالیسم formalism (قول معروف و مغفره خیر من صدقه یتبعها اذی)

. نیت گرا intent/motive (انما الاعمال بالنیات)

. قرارداد اجتماعی social contract (اوفوا بالعقود، اوفوا بالعهود)

. طاعت گرا، یا فرمان گرا divine command/obedience (اطیعوا الله و اطیعوا الرسول)

. قانون طبیعی، حسن و قبح ذاتی و عقلی natural law (فطره الله التی فطر الناس جمیعا)

. محبت گرا mutual love (قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله)

. نسبی گرا، یا ظرفیت گرا relativism/capacity (حسنات الابرار سیئات المقربین)

. الگو گرا،  role ethics (لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه؛ احسن کما احسن الله الیک)

البته ساحت های اخلاقی فوق همچون دوایر متداخل فصول مشترکه بسیار دارند و به قول حافظ: که چون شکنج ورقهای غنچه تو بر توست، با اینحال بصورت مکاتب مجزا قابل تشخیص و تمیز اند.

پژوهش اجمالی در گزاره های هنجاری قرآن مجید و احادیث ائمه نشان میدهد که نظام اخلاقی قرآن کاملا تلفیقی و ترکیبی از همه مکاتب فوق است در عین حال که به هیچکدام محدود نمیشود و شاید همین امر رمز جاودانگی و پویایی ارزشی قرآن مجید میباشد. این حقیقت در عین حال بما نشان میدهد که هرگاه یکی از مکتب های فوق در نگاه دینی ما به مطلق گرایی سوق کند، جامعه دچار نوعی سرطان مهلک اخلاقی میشود. بنابر این از تکلیف گرایی یا نتیجه گرایی، یا نیت گرایی یا ظرفیت گرایی مطلق باید پرهیز کرد. از اینرو میتوان فهمید چرا تکلیف گرایی افراطی در جامعه ما و یا حقوق گرایی افراطی در غرب اینهمه خسارت به بار اورده است.

 در غرب بسیاری از جوامع دچارحقوقیگری افراطی  و در شرق اسلامی دچار افراطیگری حقوقی شده‌اند.

در پاسخ به سوال بعدی که خروجی اخلاق چه باید باشد، آیات متعددی از قرآن مجید نشان میدهد که غایت اخلاق باید بسط محبت و انس بین مردم باشد. برای همین است که ابوعلی مسکویه وظیفه امام را حفظ نهاد انس در جامعه میشناسد و هم عصر او راغب اصفهانی، عدالت را خلیفه محبت میداند. چنگ زدن ما به زنجیر عدالت از باب فقدان مهر و جامعه مهر پایه است. معنی آیه قل ان کنتم تحبون الله فاتبعونی، یحببکم الله این است که  در اسلام، رابطه مطلوب خدا-ـ انسان، انسان ـ انسان و انسان-ـ محیط زیست در معادله محبت تعریف میشود. در فضای درونی این ساحت محبت اما، رعایت تناسبات بین رویکردهای اخلاقی متعدد نقش کلیدی در حفظ سلامت و مداومت آن فضا دارد.

اگر عدالت را به معنی توازن balance بگیریم، شاید حفظ توازن بین گرایشهای فوق الذکر اخلاقی معنی درست و نوینی به اصطلاح قدیمی «مکتب عدلیه» بدهد.