سه‌گانه مسلمانی(جستاری در باب مسلمان زیستن)

 حسین پورفرج:  آیا همۀ افرادی که مسلمان نامیده می‌شوند، یکسان و همسویند؟! و یا می‌باید میانِ انواعِ مسلمانی تمایز قائل شد؟! و این سؤالی است که ما می‌خواهیم بدان پاسخ دهیم. باری، ما در این نوشتار برآنیم که با بازگشتن به شریعتِ اسلام__البته به معنای اخص: یعنی پیروان پیامبرخاتم(ص)__به برشماری انواعِ مسلمانی این جماعت دست‌یازیم و به تفکیک جملگی را تشریح نماییم. باری، ما برآنیم که بر پایۀ این معیار: به صورتِ «میزان همپرسگی با شارع قدسی»، اقسام مسلمانیِ مسلمان را بشکافیم و مفاد آن را نشان دهیم، که البته این اقسام چنینند:

سه‌گانه مسلمانی(جستاری در باب مسلمان زیستن)

(ویرایش دوم)

آیا همۀ افرادی که مسلمان نامیده می‌شوند، یکسان و همسویند؟! و یا می‌باید میانِ انواعِ مسلمانی تمایز قائل شد؟! و این سؤالی است که ما می‌خواهیم بدان پاسخ دهیم. باری، ما در این نوشتار برآنیم که با بازگشتن به شریعتِ اسلام__البته به معنای اخص: یعنی پیروان پیامبرخاتم(ص)__به برشماری انواعِ مسلمانی این جماعت دست‌یازیم و به تفکیک جملگی را تشریح نماییم. باری، ما برآنیم که بر پایۀ این معیار: به صورتِ «میزان همپرسگی با شارع قدسی»، اقسام مسلمانیِ مسلمان را بشکافیم و مفاد آن را نشان دهیم، که البته این اقسام چنینند:

(۱) کمتر از حدِّ مسلمانی،

(۲) حدِّ مسلمانی، و:

(۳) بیشتر از حدِّ مسلمانی.

علی‌ای‌حال، پیش از پرداختن به این سه‌گانۀ مسلمانی، خوب است به تشریح مفهوم پیشین، یعنی: «میزان همپرسگی با شارع قدسی» نیز بپردازیم و معنای آن را روشن نماییم. باری، این مفهوم ناظر برآن است که شارع قدسی از جانبِ بی‌جانب، شرعی را __البته با رعایت اصول اخلاقی و فرادینی[۱]__ وضع کرده ‌است، و لذا رستگاری مسلمانان __به میزانِ هماهنگی یا هم عنانی__ با آن بستگی دارد. اگر با آن متقارن باشد و یا به سمت آن میل کند، فرد نجات می‌یابد، و اگر برعکس، به آتش می‌افتد. بنابراین، این مفهوم چنین می‌گوید که فرد مسلم می‌باید در پی تأمینِ خواست شارع و همانا همسویی با او برآید و با آن درنپیچد. یعنی خویش را در موضعِ مخالف او ننشاند و از آن روی نستاند. و یا با او __یعنی با شرع او__تخاصم نورزد و آن را پوچ نینگارد. که این به قول مولوی یعنی: «صد هزاران عقل با هم بر جهند/تا بغیر دام او دامی نهند/دام خود را سخت تر یابند و بس/کی نماید قوتی با باد خس».[۲]

بدین‌معنا، این مفهوم در میدانِ واقع‌شدگی مسلمانی رخ می‌نماید و در آن غور می‌خورد، نه در میدانِ واقع‌ناشدگی و آتی‌نگرانه. باری، متعلَّق این مفهوم سنجشِ روایی انواع مسلمانی‌است نه اسلام‌گریزی، و جایگاهِ بروز آن بستر مسلمانی نه تمامِ زیست‌جهان. که این خود از تشریح سه‌گانه وضوح خواهد یافت. فلذا ابتداً ذکر دو نکته: (الف) در اینجا این تشریح صرفاً به جنبۀ عبادی/اعتقادی مسلمانی می‌پردازد و از پرداختن به سایر وجوه __جهت جلو‌گیری از اطالۀ کلام__ دست می‌شوید، و (ب) این تشریح هم جنبۀ «توصیفی/Descriptive» دارد و هم «هنجاری/Normative»  که این یعنی: هم ایضاح می‌نماید و هم داوری می‌کند. و حال مسئله اصلی این مجال:

ابتدایی‌ترین و نازل‌ترین شیوه مسلمانی همین «کمتر از حدِّ مسلمانی»است. یعنی شیوۀ‌ای که در آن فرد مسلم از نظر شارع دور و فرسنگ‌ها فاصله دارد و به پست‌ترین اقتضائات می‌پردازد. در این شیوه فرد مسلم از نظر شارع__همان‌گونه که رفت از حیث عبادات و اعتقادات__ عقب‌تر است و هیچ تمایلی نیز جهت جبران عقب‌ماندگی نشان نمی‌دهد. چنین شخصی بیشتر به بازنشسته‌ای می‌ماند که در گوشۀ خانه‌ای می‌نشیند و به سختی برمی‌خیزد. به سختی گوش می‌سپارد و به راحتی فراموش می‌کند. و نیز به سختی چشم می‌دوزد و به راحتی عبور می‌نماید. باری، در چنین مسلمانی-ای، مسلمانی امری پاره وقتی است و در شرایط بحران به کار می‌آید. یعنی نه در همه‌زمان وهمه‌مکان، بل در اینجا و هم اکنون. مثلاً در زمانِ ابتلا به بیماری، یا انتخاب شریک زندگی، در زمان امتحانِ کنکور یا حلِ اختلافاتِ اجتماعی. و نیز در زمان مسابقاتِ ورزشی یا کسب منصب شغلی.

بنابراین، این نوع مسلمانی، مسلمانی «گاه گاهی» است. یعنی مسلمانی-ای است که به وقتِ اضطرار رخ می‌دهد و پس از چندی محو می‌گردد. اگر مثلاً در وقتِ نیاز به کار آمد، در وقتِ بی‌نیازی به کنار می‌رود و کوچ می‌نماید. اگر فرضاً در شرایطِ خطر پا به میدان گذاشت، در شرایط عادی پا از میدان می‌کِشد و حضور نمی‌یابد. و یا اگر در لحظات بخصوص دستآویز شد، در کلیت رخت برمی‌بندد و فراموش می‌شود. که این نمونه‌ها از متن خود گویای همین امر است: وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَهً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیئُوسٌ کَفُورٌ(هود/۹) و اگر از جانب خویش، نعمتی به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود!/ وَلَئِنْ أَذَقْنَاهُ نَعْمَاءَ بَعْدَ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیئَاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ(هود/۱۰)و اگر بعد از شدت و رنجی که به او رسیده، نعمتهایی به او بچشانیم، می‌گوید: «مشکلات از من برطرف شد، و دیگر باز نخواهد گشت!» و غرق شادی و غفلت و فخرفروشی می‌شود…  و نیز: وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ ضُرٌّ دَعَا رَبَّهُ مُنِیبًا إِلَیهِ ثُمَّ إِذَا خَوَّلَهُ نِعْمَهً مِنْهُ نَسِی مَا کَانَ یدْعُو إِلَیهِ مِنْ قَبْلُ وَجَعَلَ لِلَّهِ أَنْدَادًا لِیضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ قُلْ تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا إِنَّکَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ(الزمر/۸)هنگامی که انسان را زیانی رسد، پروردگار خود را می‌خواند و بسوی او باز می گردد؛ اما هنگامی که نعمتی از خود به او عطا کند، آنچه را به خاطر آن قبلا خدا را می خواند از یاد می‌برد و برای خداوند همتایانی قرارمی‌دهد تا مردم را از راه او منحرف سازد؛ بگو: «چند روزی از کفرت بهره‌گیر که از دوزخیانی!»[۳]

حال با یک مثال ادامه کار را پی می‌گیریم: یک بازی فوتبال میان تیم قرمز‌ها و تیم آبی‌ها را در نظر آورید، این بازی نیز مانند تمام بازی‌ها نود دقیقۀ ثابت و چند دقیقۀ اضافی دارد. در این بازی دو تیم با یکدیگر به رقابت می‌پردازند، تا نهایتاً نتیجه‌ای رخ دهد. یا مثلاً تیم قرمزها ببرد و یا تیم آبی‌ها. نتیجتاً این بازی طی نود و سه دقیقه به پایان می‌رسد و نتیجه بازی به نفع قرمزها می‌شود و تیم آبی‌ها شکست می‌خورد. بعد در کنفرانس مطبوعاتی از مربی‌ آبی‌ها خبرنگارنی می‌پرسد: علت باخت شما چه بود؟! پس مربی چنین پاسخ می‌دهد: ما نود دقیقه در زمین به ضدِّ فوتبال پرداختیم و سعی کردیم که به هر قیمتی گل نخوریم، امّا در دقیقۀ نود دروازۀ ما باز شد و ما در وقت اضافه زمانِ زیادی برای جبران نتیجه نداشتیم…

هکذا، طبق این مثال فرضی چنین می‌توان گفت که «مسلمانی کمتر از حدّی» مسلمانی در وقت اضافه است، و در جریانِ زندگی همواره حاضر نیست. یعنی «هر از چند گاهی‌است» و نیاز به موقعیت دارد. باری، این مسلمانی در زمان بحرانی از جیب در‌می‌آید و در ایام سرخوشی در جیب فرو می‌رود. به گاه نقمت و مصیبت تنها راه نجات می‌نماید و به گاه نعمت و تحیت کلاً فراموش می‌گردد. و نیز در بزنگاه خطر آژیر هشدار می‌کشد و در وضعیت سفید از کار برمی‌افتد. باری، این مسلمانی شریعت را «در اینجا و اکنون تعلیقی» و «در آنجا و بعداً تأمینی» در نظر می‌آورد و این‌گونه هم سعادت دنیا را مطالبه می‌کند و هم رستگاری آخرت را. که این به زبان سنایی یعنی:«مسلمانان مسلمانان مسلمانی مسلمانی/ازین آیین بی‌دینان پشیمانی پشیمانی/مسلمانی کنون اسمیست بر عرفی و عاداتی/دریغا کو مسلمانی دریغا کو مسلمانی…».[۴]

نتیجتاً، این مسلمانی مسلمانی-ای است که __در آن شریعت__ در حافظۀ کوتاه مدتِ فرد X جای‌ می‌گیرد و در بلند مدّت در پرانتز می‌رود. یعنی از خصیصۀ پیوستگی بهره‌مند نمی‌شود و با آن حدود و ثغور نمی‌ستاند. از اینکه دائماً در فعل و عمل فرد جلوه کند، فرار می‌نماید و از اینکه تماماً در منظر و مرئای شخص طنین افکند، جا خالی می‌دهد. و نیز از اینکه تماماً در زیست‌جهان او فعّال بماند، بهانه می‌گیرد و از اینکه اصلاً استمراری و برقراری بیابد، سخت می‌گریزد. که این البته هم عقلاً مذموم و نازیباست و هم شرعاً نامعقول و توجیه‌نا‌پذیر.

و امّا حال نکتۀ تکمیلی: باری، در اینجا جا دارد به امر دیگری نیز اشاره کنیم و مفاد آن را نیز برشمریم. امری که به وضوح می‌توان مشمولان آن را «مسلمانِ کمتر از حدّی» خواند و جملگی را  جزو سنخ اوّل دانست. هکذا، همه شما در زندگی با افرادی آشنائید که از اسلام و مسلمانی تنها انجامِ فرایض ابتدایی آن را می‌دانند و از دیگر مواهب مسلمانی همانا بعیدند. باری، چنین افرادی همین که نمازی بخوانند، روزه‌ای بگیرند و از طریق زیارت استخوانی سبک کنند، خود را مسلمان __البته به معنای مسلمان حقیقی__ می‌پندارند و در شمار اصحاب پیامبر(ص) و اولیاء(ره) می‌انگارند. که حقّا معنای مسلمانی-ای حقیقتاً چنین نیستند. باری، وفق این نوشتار، این دسته از افراد نیز __اگر این فرایض را با آن مواهب(همچون: پندار نیک، کردار نیک و گفتار نیک) درنیآمیزند، یعنی صرفاً از سر عادت یا از سر سوءنیت مسلمان باشند،__ همانا از قماشِ «مسلمانان کمتر از حدّی» سر برمی‌آورند و ذیل این عنوان شئنیت می‌پذیرند. که این خود از مثال‌های ذیر پر وضوح می‌یابد: (۱) مثلاً فردی که جهتِ کسب کار و یا بالارفتن پست و مقام اجتماعی تن به نمازی اجباری و یا اکراهی می‌دهد.(۲)فردی که بدون شناخت و از روی روزمرگی، و یا به خاطر ترس از آخرت نماز، روزه و چه و چه بجا می‌آورد.(۳) فردی که از روی عادت به اصطلاح روزه‌دار است؛ اما مردم از بدزبانی و بدرفتاری او در امان نیستند.و:(۴) جستجویی از ورای جستجو/من نمیدانم تو می‌دانی بگو.[۵]

بنابراین، به اعتقاد این قلم همانا فردی که واجبات __و یا به عبارت دقیقتر فرایض رسمی همچون نماز، روزه، زکات و چه و چه__ را به جای‌ می‌آورد، ولی خود را ملزم به رفتار نیک، پندار نیک و گفتار نیک نمی‌داند، به قطع در زمرۀ «مسلمانان کمتر از حدّی» جای می‌گیرد و در آن  دسته دسته‌بندی می‌شود، چه، زین روی که  نمی‌توان مسلمانِ حقیقی بود، امّا اخلاق نیکو یا زبان خوشگو نداشت، و خویش، دیگری و عالم را مکدر و البته دژرم نمود.[۶] که باز به قول مولوی: «یک نشان آنک می‌گیرم ورا/آنک طاعت دارد و صوم و دعا/وز نماز و از زکات و غیر آن/لیک یک ذره ندارد ذوق جان/می‌کند طاعات و افعال سنی/لیک یک ذره ندارد چاشنی/طاعتش نغزست و معنی نغز نی/جوزها بسیار و در وی مغز نی/ذوق باید تا دهد طاعات بر/مغز باید تا دهد دانه شجر/دانهٔ بی‌مغز کی گردد نهال/صورت بی‌جان نباشد جز خیال».[۷]

بنابراین و از حیث ماهیت‌شناسی، در این مسلمانی اسلام در ذهنِ فرد مسلمان ظهور مختصر می‌یابد، امّا دارای تعالی و لذا نیرومندی نمی‌گردد و در همۀ ابعاد و ارکان تجلی نمی‌کند. چه، در این مسلمانی فرد حقیقت را وابسته به موقعیت‌__و یا عادت__می‌پندارد و بر اساس آن مسلمانی می‌ورزد،که این خود جان‌کلام این سنخ مسلمانی را نیز تئوریزه می‌سازد.

 و اینهم کلامِ آخر؛ با ابیاتی از پروین اعتصامی، شاعرۀ شهیر معاصر: «تشنه خون خورد و تو خودبین به لب جوئی/گرسنه مرد و تو گمره بسر خوانی/دود آهست بنائی که تو میسازی/چاه راهست کتابی که تو میخوانی/دیده بگشای، نه اینست جهان بینی/کفر بس کن، نه چنین است مسلمانی».[۸]

حال پس از تشریحِ اولین سنخ مسلمانی، جا دارد به سنخ دومین آن نیز بپردازیم و زوایای آن را بشکافیم. باری، «حدِّ مسلمانی» همان مسلمانی-ای است که در آن فردِ سلم __به نظرِ شارع__ نزدیک می‌شود و در آن غور می‌خورد. یعنی خویش را با آن هماهنگ می‌نماید و از آن دور نمی‌گردد. و نیز با آن زندگی می‌گذراند و از آن پیش و پس نمی‌افتد. هکذا، این مسلمانی مسلمانی حدِّ معقول است و در آن خبری از کم‌روی یا زیاده‌روی نیست. چه، به قولِ اقبال:«تن مرد مسلمان پایدار است/بنای پیکر او استوار است/طبیب نکته رس دید از نگاهش/خودی اندر وجودش رعشه‌دار است».[۹]

بنابراین، در این مسلمانی فرد مسلم شریعت را وابسته به عادت نمی‌پندارد و یا آن را بر حسب شرایط به اختیار نمی‌گیرد. آن را به صورت شرطی‌شده و یا در مواقع حساس__همچون انسانِ از همه جا رانده و از همه کس وامانده__ به تصاعد نمی‌طلبد و همانا معلَّق در آسمان و زمین نمی‌گذارد. باری، در این مسلمانی فرد مسلم با شارع همسیر می‌شود و حتّی با او همعنان راه می‌رود. در یک جاده قدم می‌زند و در یک هدف تحقق می‌یابد. و نیز در یک پیمانه شراب می‌نوشد و در یک دریا شنا می‌کند. باری، این مسلمانی مسلمانیِ __تا حد امکان__ با شارع یکی‌شدن است. مسلمانی-ای است به معنایِ همزیستیِ با خدا، به معنای زندگی بی‌طلاق با او. و به معنای این ابیات حافظ: «عشق من با خط مشکین تو امروزی نیست/دیرگاه است کز این جام هلالی مستم/از ثبات خودم این نکته خوش آمد که به جور/در سر کوی تو از پای طلب ننشستم/عافیت چشم مدار از من میخانه نشین/که دم از خدمت رندان زده‌ام تا هستم/در ره عشق از آن سوی فنا صد خطر است/ تا نگویی که چو عمرم به سر آمد رستم/بعد از اینم چه غم از تیر کج انداز حسود/چون به محبوب کمان ابروی خود پیوستم/بوسه بر درج عقیق تو حلال است مرا/که به افسوس و جفا مهر وفا نشکستم».[۱۰] علی‌ای‌حال، این سنخ مسلمانی مسلمانی‌-ای‌است که در آن فرد دین‌دار با نظر شارع __تا آنجا که می‌تواند__همسویی می‌ورزد و وفق شرعیات او حیات می‌نماید. آنجا که نمی‌باید نمی‎باید می‌گوید، و آنجا که می‌باید می‌باید. باری، چنین شخصی هیچگاه از نظر شارع پیش نمی‌افتد و برآن می‌رود، __و یا تلاش می‌کند__ که پس هم نماند. حرام او را حلال نپندارد و حلال او را حرام نشمرد. نعمات او را بر خود تحریم نگرداند و اخلاقیات او را زیر پا له ننماید.[۱۱] و نیز ارزش‌های او را به کذب نیآلاید و قوانینِ او را به فسق نگسلد.که این باز به زبانِ حافظ یعنی: «جهانیان همه گر منع من کنند از عشق/من آن کنم که خداوندگار فرماید».[۱۲]مع‌الوصف، این مسلمانی ناظر بر وجودِ سه مرحلۀ فربه است، سه مرحله‌ای که __اگر برقرار گردند،__ چنین مسلمانی-ای نیز رخ می‌نمایاند و اگر یکی از آن مراحل نیز تحقق نیابند، خبری از این نوع مسلمانی نیز نخواهد بود. که همانا این سه مرحله چنینند:

(الف) معقول شناختن نظر شارع،

(ب) مُیسر دانستن حصولِ به شرع، و:

(ج) حصولِ به آن.

بنابراین، این مسلمانی مسلمانیِ شناخت، شعور و شور توأمان است، مسلمانیِ توأمان آزادی، زندگی و رستگاری. مسلمانیِ همراهی خدا، من و دیگری. و نیز مسلمانیِ با دوستان مروّت، با دشمنان مدارا. باری، در این مسلمانی است که فرد خود را با شرع __یعنی با نظر ناظر آرمانی__ پیوند می‌دهد و چون __آن را معقول و دست‌یافتنی می‌پندارد__ در جهتِ آن تلاش می‌کند. در جهتِ آن از تندخویی‌ها و کم و کاستی‌ها درمی‌گذرد و خود را در آن خوش‌بافت می‌سازد. و نیز از هیچ دافعی گریزان نمی‌شود و از هیچ مانعی هرسناک نمی‌گردد. باری، نه می‌گریزد و نه می‌هراسد، چون بر آن اعتقاد است، که: «ز مشکلاتِ طریقت عنان متاب ای دل/ که مرد راه نیاندیشد از نشیب و فراز/طهارت از نه به خون جگر کند عاشق/به قول مفتی عشقش درست نیست نماز»[۱۳] و نیز اینکه:«در ره حق هر که پیش آید نکوست/مرحبا نامهربانی‌های دوست».[۱۴] نتیجتاً، می‌توان چنین گفت که این مسلمانی همان مسلمانیِ مطلوب است، همان مسلمانی-ای که فرد در آن احساسِ وصال و سرخوشی می‌نماید و سر منزل مقصود را درمی‌یابد. در درون خود، __یعنی در گفت‌ و گو با خود__ شرمنده و شرمساز نمی‌گردد و نسبت به خود فال ناخوب نمی‌زند. همانگونه که به شارع عشق می‌ورزد، به خود __که همانا با او همسیر شده‌است__نیز امید می‌بخشد و هیچگاه تن به رهبانیت، تحریم، تحریف و قس‌علی‌هذا نمی‌دهد. و نیز، به خاطر او__یعنی وفق شرعِ او__ که همانا آن را اخلاقی، عقلانی و معنوی می‌پندارد__از خویش، همو و دیگری[۱۵] نمی‌برد و این سه ضلع رستگاری را معیوب نمی‌سازد. باری، در این مسلمانی است که فرد هیچگاه به بادِ این و به بودِ آن__که هر روز به رنگی تازه و هر آن به ثیابی جدید درمی‌آیند__ نمی‌لغزد و آلت دست‌ نمی‌شود. امروز بدین آهنگ و فردا بدان آهنگ نمی‌رقصد و مسخرگی نمی‌پذیرد. و حتّی اینک پیروِ Xها و آنک پیرو Yها نمی‌گردد و در دوئی نمی‌سرد. که این به زبانِ مولوی یعنی:«این تردد حبس و زندانی بود/که بنگذارد که جان سویی رود/این بدین سو آن بدآن سو می‌کشد/هر یکی گویا منم راه رشد/این تردد عقبۀ راه حق است/ای خنک آن را که پایش مطلق است/بی‌تردد می رود در راه راست/ره نمی‌دانی بجو گامش کجاست».[۱۶]

علی‌ای‌حال، این نوع مسلمانی، مسلمانی همپرسگی و یا طلبِ همپرسگی با شارع __به صورت پیوسته و در جریانِ زندگی‌__است، همپرسگی‌ای که در مواقع حساس و به صورتِ عادتی رخ نمی‌دهد و لذا گاهی فوران و اکثراً فروکش نمی‌کند. در اوقات اضافه سر برنمی‌آورد و در متنِ حیات در پرانتز نمی‌رود. و یا به دردِ صرفاً امور پیش‌پاافتاده نمی‌خورد و نقشِ سیاهی لشکر نمی‌ستاند. باری، این مسلمانی همواره در ذهن و ضمیر فرد مسلم حضور دارد و او با آن زندگی می‌نماید. با آن __نه از سر عادت__ بلکه با عشق مواجه می‌شود و آن را __نه تحمیل__ بلکه آزادی می‌پندارد. و نیز با آن همقدم راه می‌پیماید و به بیراهه نمی‌غلطد. که البته ماحصل چنین مسلمانی-ای نیز پر واضح است:«وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللّهِ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ/ و از میان مردم کسى است که جان خود را براى طلب خشنودى خدا مى‏فروشد و خدا نسبت به [این] بندگان مهربان است».[۱۷]

پس به زبانِ حافظ:«دلا در عاشقی ثابت قدم باش/ که در این ره نباشد کار بی اجر/من از رندی نخواهم کرد توبه/ و لو آذیتنی بالهجر و الحجر»،[۱۸] …به عزم مرحله عشق پیش نه قدمی/که سودها کنی ار این سفر توانی کرد/تو کز سرای طبیعت نمی‌روی بیرون/کجا به کوی طریقت گذر توانی کرد/جمال یار ندارد نقاب و پرده ولی/غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد/بیا که چاره ذوق حضور و نظم امور/به فیض بخشی اهل نظر توانی کرد/ولی تو تا لب معشوق و جام می خواهی/طمع مدار که کار دگر توانی کرد/دلا ز نور هدایت گر آگهی یابی/چو شمع خنده زنان ترک سر توانی کرد/گر این نصیحت شاهانه بشنوی حافظ/به شاهراه حقیقت گذر توانی کرد».[۱۹]

حال پس از تشریح دو نوع اوّل مسلمانی __از حیث عبادی/اعتقادی،__ آنهم براساس ملاکِ «میزان همپرسگی با شارع»، اینک به سومین سنخ مسلمانی __یعنی «بیش از حدِّ مسلمانی»__ می‌رسیم و به ایضاحِ چه‌بودگی آن می‌پردازیم. باری، همانگونه که در دو سنخ گذشته آمد، سنخ اوّل ناظر بر عدمِ هم‌عنانی با شارع__ به لحاظِ عقب‌ماندگی از شرع__ از جهتِ نگاهِ موقعیتی/عادتی بود، و سنخ دوّم ناظر بر هم‌عنانی با شارع__به لحاظِ همقدمی با شرع__از جهت نگاهِ در-همیشگی/عاشقانه. که این از توضیحاتِ پیشین بلیغ آشکار گردید. که حال می‌پرسیم: پس مسلمانی «بیش از حدِّی» چگونه است؟! و آن چگونه ایضاح می‌یابد؟! آن چگونه در قیاس با دو سنخ اوّل فردیت می‌ستاند؟! و بار و بندیل می‌بند؟! و نیز مورد داوری قرار می‌گیرد؟! و تقبیح یا تنقیح می‌شود؟!  باری، وفق گفته‌های گذشته می‌توان چنین گفت که این مسلمانی، مسلمانی-ای است که __نه از نظر شارع عقب می‌ماند و نه با آن همقدم می‌رود،__ بلکه از آن پیش می‌افتد و آن را پشت سر می‌گذارد. آنجا که نمی‌باید می‌باید می‌گوید و آنجا می‌باید نمی‌باید. باری، در این مسلمانی است که فرد خطوط قرمز را در می‌نوردد و شرع را به دلخواه شخصی‌سازی می‌کند. در قوانینِ الهی مداخله می‌نماید و آن را کم و زیاد می‌گرداند. و نیز آن را به سیخ بدعت می‌کشد و یا به بیراهه می‌برد. که این به قول سعدی یعنی: «ای تشنه به خیره چند پویی/ کاین ره که تو میروی سرابست».[۲۰]

باری، در این مسلمانی است که فرد __به رأی خود یا به تقلید از غیر__ پا در کفش خدا می‎نماید و موازین شرعی را__با تمامِ شرح و بسطِ آن__ چاق و لاغر می‌سازد. گاهی حلال او را حرام می‌گرداند و گاهی حرام او را حلال می‌پندارد. گاهی به انزوایی مذموم __همچون رهبانیت و انفراد__روی می‌آورد و گاهی __به اسم دین__ کشت و کشتار راه می‌اندازد. و نیز گاهی مستحبات را از واجبات می‌انگارد و گاهی هم غیرضروریات را از مهمّات می‌شمرد. که حقّا تمام این موارد مصداق این آیه از متن است: «…اتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ/آیا چیزی به خدا نسبت می‌دهید که نمی‌دانید؟! (الأعراف/۲۸) » به هر روی، این نوع مسلمانی مسلمانیِ از حدِّ متعارف گذشتن است، مسلمانیِ بدعت، خامی و زیاده‌روی‌است. و مسلمانی این‌گونه است که:«چو گام از حدِ خود بیرون نهادی/بنادانی قدم در خون نهادی/غرور و کبر کم باید گرفتن/ره خلق و کرم باید گرفتن/کم آزاری گزین و بردباری/کزین نزدیکتر راهی نداری».[۲۱]

هکذا، این مسلمانی مسلمانی-ای‌است که در آن فرد حتّی خدا را هم دریبل می‌زند و او را هم پشت سر می‌گذارد. آنجا که شرع او را به اخلاق و احترام امر می‌کند، او بی‌اخلاقی می‌ورزد و آنجا که از او سکوت و  متانت می‌خواهد، دست به خودخداانگاری می‌زند. آنجا که از او رعایتِ بردباری و فروتنی می‌طلبد، پردۀ انسایت را می‌درد و آنجا که او را به عمل و نکویی می‌سپارد، رهبانیتِ کور می‌ورزد. باری، در این مسلمانی است که فرد در قوانین و فرامین الهی مداخله می‌نماید و خواست خود را از خواستِ شارع شرعی‌تر می‌پندارد. دست در جیبِ خدایِ سمیع و علیم می‌کند و تقدیر او را تفسیر به نفع می‌گرداند. از قولِ او اکاذیب و اراجیف می‌تراشد و از زبان او بدعت‌ها و تحریف‌ها می‌پراکند. و نیز: به اسم او آئیین دروغین می‌سازد و به عنوان او مقامِ خیالی می‌آفریند. که البته نمونه‌های ذیل خود امثال تاریخی و معاصر همین‌گونه مسلمانی نمودن ‌است: (الف) کهن‌نمونه‌ها همچون: ظهور و بروز خوراج در اولین ایامِ پس وفات،  ابداع کارخانه جعلِ حدیث بنی‌امیه‌ای/نفاقی، ظهور و بروز شاهان تحت عنوانِ «سلطان ظل الله»، و ظهور و بروز اسلام‌گرایی‌های صفویانه/غلوآمیز. و: (ب) جدیدنمونه‌ها همانند: ظهور و بروز مسلمانی‌های داعشی/تکفیری، ظهور و  بروز مسلمانی‌های ترورطلب/مرگ‌خواه، ظهور مسلمانی‌های صدامی/قذافی‌گون، و نیز استقرار مسلمانی‌هایِ متعصب-وهابیانه.

علی‌ای‌حال، چنین مسلمانی-ای __که می‌تواند در تمام زمینه‌ها: از مسائل کوچک فقهی گرفته تا اعتقادات بزرگ جهان‌شمول مطرح شود،__ مسلماً نتیجه‌ای جز معیوبی و مخروبی نخواهد داشت و راه به جایی نخواهد برد. سری را به سامان نخواهد داد و مسافری را به مقصد نخواهد رساند. و نیز باری را از دوش نخواهد گرفت و دردی را به دوا نخواهد کُشت. باری، چنین مسلمانی-ای هیچ فایده‌ای به بار نخواهد آورد و هیچ خجستگی‌ای را حاصل نخواهد کرد، چه به قول سعدی:«ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی/کین ره که تو میروی به ترکستان است».[۲۲]مع‌الوصف، این مسلمانی به هر طریقی که می‌تواند __از تحریف و بدعت گرفته تا تخاصم و ترور__نیازِ خود را بر طرف می‌سازد و دست به اسلام‌سازی‌هایِ انحرافی و غلیظ می‌زند. بر اساس ایدئولوژِی-ای جعلی اتوپیایی را برای خود ترسیم می‌کند و وفق عقیده‌ای خرافی بهشت را در چنگ خود می‌بیند. وفقِ عقده‌هایی نامقبول تن به ظواهر و فروعات می‌بندد و طبق تعصباتی نامعقول پا بر نظرگاه شارع می‌نهد. و نیز تعمداً تبصره و ماده می‌آفریند و تظاهراً خود را حقیقت محض می‌شمرد. که این البته به قول مولوی یعنی:« تا نباشد راست کی باشد دروغ/آن دروغ از راست می‌گیرد فروغ/بر امید راست کژ را می‌خرند/زهر در قندی رود آنگه خورند/گر نباشد گندم محبوب‌نوش/چه برد گندم‌نمای جو فروش…».[۲۳] به هر تقدیر، این مسلمانی از هیچ دستآویزی جهت نیل به خواست خود درنمی‌گذرد و آن را فرونمی‌گذارد. چه، این نوع مسلمانی __باز به قول مولانا__ بر هوا تأویل دین می‌نماید[۲۴] و آن را به نفع خود مصادره می‌سازد. که این همان پوستین را وارونه پوشیدن است، و این هیچگاه زیبا و پسنیده نیست: «وَ لُبِسَ الإسلامُ لُبْسَ الفَرْوِ مقلوباً؛ و اسلام مانند پوستین وارونه پوشیده شود».[۲۵] نتیجتاً، در متن قدسی نیز ادله‌ای در ذم اینگونه ‌مسلمانی به چشم می‌خورد که ما با بیان آن__البته به انضمامِ حمکتی از علی‌ابن‌ابی‌طلب(ع)__ شرح این سنخ ااز مسلمانی را نیز به پایان می‌بریم و پا به واردی نتیجه‌گیری می‌گذاریم. که این دو ادله چنینند:یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَینَ یدَی اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ(الحجرات/۱)/ای کسانی که ایمان آورده‌اید! چیزی را بر خدا و رسولش مقدم نشمرید (و پیشی مگیرید)، و تقوای الهی پیشه کنید که خداوند شنوا و داناست!  و: وقال علیه السلام : إِنَّ اللهَ افْتَرَضَ عَلَیْکُمُ فَرَائِضَ فَلاَ تُضَیِّعُوهَا، وَحَدَّ لَکُمْ حُدُوداً فَلاَ تَعْتَدُوهَا، وَنَهَاکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ فَلاَ تَنْتَهِکُوهَا وَسَکَتَ لَکُمْ عَنْ أَشْیَاءَ وَلَمْ یَدَعْهَا نِسْیَاناً فَلاَ تَتَکَلَّفُوهَا/و فرمود(ع):خداوند بر شما اعمالى واجب داشته،آنها را ضایع مگذارید وبرایتان حدودى معین کرده،از آن حدود تجاوز مکنید.شما را از چیزهایى نهى کرده،حرمت آن مشکنید و چیزهایى است که درباره آنها سکوت کرده،نه آنکه فراموش ‏کرده باشد،در آنها خود را به رنج میفکنید.[۲۶]

در مجموع، همانگونه که در شرح بحث نیز آمد، همانا مسلمانی مسلمانان__البته مرادمان از انواع مسلمانی در اینجا به معنای خاص کلمه یعنی شریعتِ متأخر است__می‌تواند وفق ملاکِ «میزان هم‌عنانی با شارع» به سه سنخ (یعنی:کمتر از حدِّ مسلمانی، حدِّ مسلمانی و بیشتر از حدِّ مسلمانی) منقسم گردد و لذا بر ترازوی داوری بنشیند، که همانا مجمل این داوری نیز چنین است و این‌گونه تنظیم می‌یابد:

(۱)  مسلمانی سنخ اوّل به دلیل اخذِ نگاهی موقعیتی-عادتی __: یعنی نگاهی هر از چندگاهی و یا شرطی‌شده،__ از هم‌عنانی با شارع و نظر شرع درمی‌ماند و نمی‌تواند با او همسو شود.

(۲)  مسلمانی سنخ دوّم، __به دلیل طالبِ حقیقت بودن: یعنی پیوستگی و استمرار در راه کمال،__ می‌تواند __و یا میل می‌کند__که با نظر شارع یکی گردد و با آن هم‌جهتی پذیرد، و:

(۳)  مسلمانی سنخ سوم، __درست به دلیلِ پیش افتادن از نظر شارع: یعنی فراتر پریدن از خدای مؤسس__باز  نمی‌تواند ممدوح تلقی یابد و لذا مقبولیت ستاند.

علی‌ای‌حال، وفق مفاد این مجال می‌توان چنین گفت که ما در عرصۀ «مسلمان زیستن» شاهد سه ‌گونه مسلمانی-ایم، که این سه گونه طبقِ ترتیب برشمرده، (یعنی کمتر از حدِّ مسلمانی، حدِّ مسلمانی و بیشتر از حدِّ مسلمانی،) اینگونه نیز قابل نامگذاریند و اینگونه نیز تقسیم‌بندی می‌شوند: (الف) مسلمانیِ خاکستری، (ب) مسلمانیِ سفید و (ج) مسلمانی سیاه. باری، طبق آوردۀ بالا، همین سه  گونه مسلمانی است که همواره در همه ‌جا و در همه مکان قابل رؤیتند و می‌توان آنان را در زندگی سراغ گرفت. می‌توان نمونه‌های آن را علناً بازگو نمود و می‌توان جملگی را تئوریزه کرد. و نیز می‌توان آنان را به سیخ نقادی کشاند و می‌شود جملگی را شرح و ایضاح  بخشید. که البته این مجال نیز __به قدر توان__جهت تشریح همین مهم به نگارش درآمد.

در پایان، در اینجا با گفتاری از مصطفی ملکیان فیلسوف برجسته ایرانی،__آنهم پیرامون نحوه صحیح مسلمان‌زیستی__ مسئله این مجال را تشریح‌شده می‌پنداریم و آن را به پایان می‌بریم، که همانا از این قرار است:

مسلمانان هم باید با چشم باز زندگی بکنند. صرف این که شهادتین بگویند و چشمشان را ببندند و هرطور خواستند زندگی کنند، این چیزی نیست که به صلاح خودشان و به صلاح دیگران باشد… مسلمان بودن به معنی طالب حقیقت بودن است نه مالک حقیقت بودن. ما مسلمانان و پیروان ادیان دیگر نباید گمان کنیم که عالم انسانی و زندگی این‌جهانی و حیات دنیوی مثل اقیانوسی بسیار مواج و پرتلاطم است و در این اقیانوس فقط یک کشتی وجود دارد و ما هم سوار بر آن کشتی هستیم. متأسفانه این تلقی به ما القا می‌شود که در تلاطم‌‌انگیزی این جهان هستی همه در معرض غرقند، مگر کسی که سوار کشتی خاصی شود و البته خود ما قبلاَ سوار این کشتی شده‌ایم و بقیه در حال غرق‌شدن در این دریا، هستند…[۲۷]

حسین پورفرج

سیزدهم شهریورماه هزار و سیصدونود چهار