امام حسین و گفتمان های ایرانی

| هادی حکیم شفایی | چندی ست هر سال در آستانه ماه محرم، چه در فضای مجازی و چه در فضای جامعه، در مواجهه با محرم، شاهد چهار گفتمان و چهار عمل متفاوت یا متعارض هستیم. یک گفتمان، گفتمان عزاداری و مناسکیِ سنتی محرم است. افرادی را شاهدیم که همچون چند صد سال گذشته، طبق روال سنت شیعیِ صفوی، به مساجد و تکیه ها میروند و در مراسم سخنرانی، سینه زنی، دعا، گریستن و صرف طعام شرکت می کنند. این دسته از عزاداران، با رهیافتی سنتی، عزاداری برای امام سوم شیعیان را واجد خیر و صواب اخروی و پاک شدن از گناهان و تحقق حاجات دنیوی می دانند. این مراسم عموما توسط مردمانی بدون وابستگی و سازماندهی حکومتی انجام می پذیرد. در این نوع عزاداری، ممکن است عرضه ی برخی خرافاتِ ناموجه دینی بیش از هر چیز جلب توجه کند که البته معمولاً ناشی از دانش ناکافی و ناآگاهی دین ورزان است.

گفتمان دوم، گفتمان عزاداریِ ایدئولوژیکِ محرم است که پس از انقلاب ۵۷ از سوی نهادهای مذهبی وابسته به حکومت گسترش یافته است. در این گفتمان، حرکت امام حسین، الهام بخش انقلاب اسلامی ایران و عامل بسیج نیروها به نفع سیاست های داخلی و منطقه ای نظام سیاسی معرفی می شود. در این نوع گفتمان محرم، عزاداری، سخنرانی، سینه زنی، گریستن و صرف طعام، درست مشابه قرائت سنتی از محرم انجام می پذیرد اما هدف نهایی، شستشوی ایدئولوژیک و بسیج نیروهاست به نفع قدرت موجود. موسیقی های نامتعارف و مهیج، خودزنی و حرکات نامتعارف، و تحریف سازمان یافته ی تاریخ اسلام، از ویژگی های این نوع عزاداری است.

گفتمان سوم، گفتمان طرد و انکار محرم است. افرادی، با  اغراض سیاسی و یا دین ستیزانه و یا صرفاً به دلیل ناآگاهی دینی و تاریخی، تلاش می کنند اصل و اساس زندگی و حرکت امام سوم شیعیان و مراسم عزاداری پیروان او را زیر سوال ببرند و مورد طرد یا تمسخر قرار دهند. این افراد، هر گونه عزاداری، گریستن، سینه زنی و نیایش را به صرف آن که امام سوم شیعان،  ۱۴۰۰ سال قبل می زیسته است خرافی، بیهوده و بی ارتباط به دنیای مدرن امروز می پندارند و نمی توانند ارتباطی دیالوگی با پیروان سنت محرم برقرار سازند.

گفتمان چهارم، گفتمان عالمانه و پژوهشگرانه ی محرم است. صاحبان این گفتمان، پژوهشگران و عالمان جامعه شناسی، دین و تاریخ اسلام هستند که فراورده های پژوهشی خود را در قالب مقاله و سخنرانی عرضه می کنند. این گفتمان، عموماً بدست عامه مردم نمی رسد و در محافل آکادمیک و روشنفکری باقی می ماند.

به نظر میرسد نوعی مسامحه، ناهمسازی و عدم تحمل و تساهل، میان برخی از گفتمان های محرم وجود دارد. صاحبان گفتمان ایدئولوژیکِ قدرتمدار و صاحبان گفتمان طرد و انکار، بیشترین نقش را در ناسازگاری و عدم تحمل ایفا می کنند. از سوی صاحبانِ گفتمان عالمانه دینی نیز، اغلب با نوعی مسامحه و غفلت اجتماعی روبرو هستیم. ابزارسازی محرم از سوی متولیان دین قدرتمدار، جهت بازی با عواطف و بسیج نیروهای سنتی جهت سرکوب منتقدان و ناراضیان بکار می رود و از سوی دیگر، پروژه غیرعالمانه ی طرد و انکار از سوی صاحبان گفتمان دین ستیز، موجب شکاف و فاصله ی میان بخشی از جامعه سنتی با لایه های مدرن جامعه می شود.

به نظر می رسد پروژه غیرعالمانه ی طرد و انکار موجب می شود لایه های سنتی جامعه، بیشتر در معرض فراورده های ایدئولوژیکِ لایه های قدرتمدار قرار بگیرند. از دگر سو، صاحبان گفتمان عالمانه ی محرم، باید تلاش کنند به روش هایی، فراورده های پژوهشی خود در باب دین و تاریخ را به دست لایه های سنتی جامعه برسانند تا بتوانند از نزدیک شدن این اقشار به گفتمان مذهبیِ قدرتمدار و تاثیرپذیری منفی آنها از گفتمانِ غیرعالمانه ی طرد و انکار، جلوگیری کنند.

همبستگی اجتماعی و ملی، نیازمند نزدیک شدن و گفتگوی میان گفتمان ها است با هدف تضعیف گفتمان رسمی قدرتمدار به نفع آگاهی و تقویت جامعه مدنی.