اسطوره ی حوا و علم ژنتیکِ دیرینه شناسی

| هادی حکیم شفایی |

چندی بود در اندیشه ی این بودم که آیا می توان میان اسطوره ی حوا یا Eve در متون مقدسِ ادیان با دستاوردهای نوین علمی نسبتی یافت یا خیر. می دانیم که حوا یا Eve در متون مقدس برخی ادیان، به عنوان《مادر بشر》 معرفی شده است. از سوی دیگر، داستان های اسطوره ای که در ادیان در باب آدم و حوا نقل شده است، با همان جزئیاتِ روایت شده، مورد تایید یا شاید رد علمی نیست و علم در این باب، مسیر مستقل خود را طی کرده است. اما یافتن نوعی نسبت معنادار میان اسطوره ی حوا، مادر اولیه بشر، با علم جدید می تواند برای اهل پژوهش، جذاب و الهام بخش باشد.

اخیراً کتابی به دستم رسید با عنوان “انسان از آغاز تا ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد” نوشته ی ایان تَتِرسال، یکی از برجسته ترین انسانِ دیرین شناسانِ عصر حاضر. در بخشی از این کتاب که به بررسی دیرین شناسیِ انسان مدرن پرداخته شده است از mtDNA یا دی ان ای میتوکندری نام برده شده است. دی ان ای میتوکندری نوعی دی ان ای است که با دی ان ای موجود در هسته سلول، تفاوت دارد. این نوع دی ان ای در میتوکندری سلول قرار دارد و علت جذابیت آن از این قرار است:

۱. در قیاس با دی ان ای هسته سلول، در دی ان ای میتوکندری، جهش ها با سرعت بسیار بیشتری تجمع می یابند. این بدان معناست که رخدادهای تطوریِ (تکاملی) نه چندان دور را می توان در دی ان ای میتوکندری مشاهده کرد.

۲. مهمتر از آن این است که دی ان ای میتوکندری منحصراً از 《مادر》منتقل می شود زیرا این فقط سلول تخمک است که حاوی میتوکندری است و میتوکندری اسپرم در هنگام لقاح وارد تخمک نمی شود. یعنی mtDNA در طول زمان، بدون تغییرِ ناشی از فرایند لقاح، از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود این در حالی است که توالی ژنوم هسته، در هنگام آمیزش والدین، به هم می ریزد. لذا این نشان می دهد که تمامی تغییرات ایجاد شده در دی ان ای میتوکندری لزوماً باید محصول جهش باشد نه آمیزش. بنابراین، دی ان ای میتوکندری به سادگی می تواند در ردیابی و مطالعه ی اجداد مونث در دودمان یک گونه، سودمند واقع شود.

به خاطر این ویژگی ها، دی ان ای میتوکندری این قابلیت را دارد که تغییرات تطوری (تکاملی) جوامع را در خود ذخیره و امکان ردیابیِ آسان این تغییرات را فراهم سازد. دی ان ای موجود در میتوکندری تخمک، به شکلی ثابت در طول نسل ها و از طریق《جنس زن》منتقل می گردد. البته در یک صورت، بخشی از توالی دی ان ای میتوکندریِ تخمک زن نیز از دست می رود و آن هنگامی است که زنانی فقط صاحب فرزند پسر شوند و لذا نتوانند دی ان ای میتوکندری خود را کامل به نسل بعد منتقل کنند. طبق گزارش این کتاب، محققان، نمونه های دی ان ای میتوکندریِ استخراج شده از جوامع مختلف سراسر جهان را مورد مطالعه تطبیقی قرار دادند. نخستین مطالعات در سال ۱۹۸۷ به دو نتیجه قابل توجه انجامید:

۱. نخست اینکه تنوع دی ان ای میتوکندری در میان آفریقایی ها از بیشترین میزان برخوردار بود که حاکی از قدمت دیرینه ی گونه انسان هوشمند در این قاره نسبت به دیگر نقاط جهان است. به عبارتی، نمونه های گرفته شده از دیگر نقاط جهان، برآمده از یک زیرمجموعه ی واحد با منشاء آفریقایی هستند.

۲. دوم آنکه دی ان ای میتوکندری همه انسان های مدرن، از یک《گونه زن》 نشات یافته است که بین ۱۴۰ تا ۲۹۰ هزار سال قبل در آفریقا می زیسته است.

به هر حال، این دستاورد ژنتیک دیرینه شناسی، اسطوره ی《حوای آفریقایی》را در اذهان عموم تقویت کرد و نقش بنیادین زن در جهش ژنتیکی و انتقال آن به نسل بعد و گونه زایی را برجسته ساخت. اینکه در متون مقدسِ بسیاری از ادیان بزرگ، یک زن به عنوان《مادر بشر》برجسته شده و معرفی می گردد می تواند با این کشف ژنتیکی که جنس زن، نقش مهمی در انتقال جهش های موثر در گونه زایی به نسل های داشته است نسبت معناداری بیابد.