دین و آزادی (۳۸): نشانه‌های دیگری از اعتکاف روزه‌داران

ابوالفضل ارجمند: در گفتار قبل اشاره کردیم که قرآن مسافران را از روزه‌‌داری معاف کرده است و توضیح داده است که خدا راحتی مؤمنان را می‌خواهد: یرید الله بکم الیسر. این پرسش پیش می‌آید که چرا کارهای دشوارتر از مسافرت مشمول این معافیت نشده است؟ با توجه به آیه‌ی ۱۸۷ سوره‌ی بقره احتمال دادیم که یکی از شرایط روزه اعتکاف در مسجد است و در این صورت روزه‌دار غیر از روزه‌داری کار دیگری نمی‌کند. در ادامه‌ی این بحث، تعریف فقه سنتی از «مسافر» را بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم که این تعریف با قرآن و عقل در تعارض است.

دقت کنید که طبق سنت رایج، روزه‌داری یکی از شرایط اعتکاف است، اما در دیدگاه جدید، ادعا می‌کنیم که اعتکاف یکی از شرایط روزه‌داری است. آنچه در هر دو دیدگاه مشترک است این است که اعتکاف و روزه‌داری از هم جدا نیستند.

بر اساس ضوابط فقهی، کسی که چهار فرسخ یعنی حدود بیست کیلومتر از وطنش دور شود مسافر است. پیمودن این مسافت، حتی در حالت پیاده، بیش از چند ساعت طول نمی‌کشد و با وسایل نقلیه‌ی امروزی در کسری از ساعت و بدون کمترین زحمت انجام می‌شود. پس از طی این مسافت، شما از نظر فقهی مسافر محسوب می‌شوید و روزه ندارید، حتی اگر در تمام طول روز هیچ فعالیتی نداشته باشید و استراحت کنید. توجه کنید که سفر می‌تواند شبانه صورت بگیرد، یعنی فقه سنتی روزه را از دوش مسافری بر می‌دارد که ممکن است در طول روز هیچ کاری نکند. تا ۱۰ روز هم اگر در همان فاصله‌ی ۲۰ کیلومتر یا بیشتر از وطنتان اقامت و استراحت کنید، باز هم روزه از نظر فقهی بر شما واجب نیست، اما اگر در وطن بمانید و تمام روز به کار مشغول باشید، روزه از شما ساقط نمی‌شود. این احکام نامعقول فقهی بر برداشتی نادرست از سفر استوار است:

در سفر حج، قرآن گفته است که اگر حاجی نتواند چیزی برای قربانی پیدا کند، باید به عوضِ قربانی، سه روز در زمان حج و هفت روز پس از بازگشت از حج روزه بگیرد: فمن لم یجد فصیام ثلاثه أیام فی الحج و سبعه إذا رجعتم. مناسک حج در روزهای هشتم تا دوازدهم ماه حج برگزار می‌شود و حاجی اگر نخواهد بیش از این ایام در مکه بماند، طبق ضوابط فقهی مسافر محسوب می‌شود و روزه ندارد. اما قرآن از همین مسافر خواسته است که در حین سفر حج روزه بگیرد. از این آیه نتیجه می‌شود که مسافر از نظر قرآن کسی است که در حال حرکت و طی مسیر به سوی مقصد است، نه کسی که به مقصد رسیده‌ است و در مقصد اقامت دارد. اگر در جایی اقامت داشته باشید «در سفر» نیستید و فرقی نمی‌کند که این اقامت یک روز طول بکشد یا ده روز یا صد روز. از نظر عقلی هم سختی سفر در پیمودن مسیر از مبدأ به مقصد است و پس از رسیدن به مقصد، مسافر در همان وضعیت مبدأ قرار می‌گیرد. در سفر حج، مقصد مسجد الحرام است و می‌توان در این مسجد اعتکاف کرد و روزه گرفت. این ادعای فقهی که مسافر اگر کمتر از ده روز در  خارج از وطن اقامت کند روزه ندارد، با آیه‌ی ۱۹۶ سوره‌ی بقره که به روزه‌داری حاجی حکم می‌کند هماهنگ نیست.

بحث فقهی دیگر تعیین حدود وطن است. وطن یعنی زادگاه یا جایی که شخص در آن زندگی می‌کند. سفر از نظر فقهی پس از خروج از وطن آغاز می‌شود، یعنی جابجایی مسافر در وطنِ خودش سفر محسوب نمی‌شود. این پرسش پیش می‌آید که چه فرقی بین سفر درون‌شهری و برون‌شهری هست که مسافرِ درون‌شهری ملزم به روزه‌داری است و مسافر برون‌شهری از روزه‌داری معاف است؟  اگر اعتکاف در مسجد شرط روزه‌داری باشد، این اشکالات پیش نمی‌آید و فرقی نمی‌کند که سفر در خیابانهای شهر باشد یا جاده‌های بیرون شهر.

در احکام روزه در قرآن سخنی از وطن به میان نیامده است و طرح این مسأله در فقه سنتی به ابهامات و اشکالات دامن می‌زند. ممکن است کسی در چادری در صحرا زندگی کند یا در کاروانسرایی در میانه‌ی راه اقامت کند. اگر در احکام روزه در قرآن نخواهیم بین ساکنان شهرهای بزرگ و روستاهای کوچک و خانه‌های پراکنده و دور از هم فرق بگذاریم، مرجع آغاز سفر را باید خروج از چاردیواری اقامتگاه در نظر بگیریم، نه خروج از شهر. سفر با خروج از اقامتگاه آغاز می‌شود و از این نظر فرقی نمی‌کند که کسی در شهر تردد کند یا بیرون از ‌شهر. اعتکافِ روزه‌دار در مسجد، نقطه‌ی مقابل جابجایی او در شهر یا بیرون از شهر است.

اگر در شهر زندگی کنیم، برخلاف ساده‌انگاریهای خیالی، مرز شهر در عمل مشخص نیست. شهر علاوه بر بخش مرکزی شامل شهرکها و آبادیهای اطراف آن هم می‌شود. در قرآن هم می‌بینیم که در «مدینه» و «ام القری»، مردم علاوه بر بخش مرکزی در حوالی شهر هم سکونت داشتند:

-و کذلک أوحینا الیک قرآنا عربیا لتنذر أم القری ومن حولها.

-وممن حولکم من الاعراب منافقون و من اهل المدینه.

وقتی شهر دیوار نداشته باشد و خانه‌ها و آبادیهای پراکنده‌ای هم در اطراف آن باشد، محدوده‌ی شهر به روشنی معلوم نیست و نمی‌توان تعیین کرد که خروج از شهر و آغاز سفر از چه نقطه‌ای آغاز می‌شود. بر خلاف شهر، ساختمانی مانند مسجد دیوار و محدوده‌ی معینی دارد و معلوم است که چه کسی داخل مسجد و چه کسی خارج آن است.

در اصطلاح امروزی، «شهرستان» علاوه بر بخش مرکزی دارای بخشهای دیگری است که جزو همان شهرستان محسوب می‌شود. چه در بخش مرکزی شهرستان متولد شویم چه در بخشهای پیرامونی، در شناسنامه‌ی ما نام شهرستانی واحد درج می‌شود. ممکن است کسی دهها کیلومتر از بخش مرکزی یک شهرستان فاصله بگیرد و به بخشهای دیگر سفر کند بدون اینکه از آن شهرستان خارج شده باشد. تعریف فقهی «وطن» به کار کسی می‌خورد که در جایی مانند قلعه‌ زندگی می‌کند که دیوارهای مشخصی دارد. اما حتی اگر بتوان دور وطن خطی فرضی کشید و داخل وطن و بیرون وطن را تفکیک کرد، باز هم این مسأله‌ی اساسی حل نشده است که چرا جابجایی در داخل وطن سفر محسوب نمی‌شود اما در بیرون وطن سفر محسوب می‌شود.

در عرف امروز، وطن به آنچه فقیهان وطن می‌نامند اطلاق نمی‌شود، بلکه به سرزمینی مانند ایران اطلاق می‌شود که مرزهای معینی دارد. تنها در این حالت است که محدوده‌ی وطن مشخص است و می‌توان گفت کسی از وطن خارج شده است یا به وطن وارد شده است. تمام ایرانیان هموطنند و به هر جای ایران سفر کنند از وطن خود خارج نشده‌اند. توجه به این نکته از آن رو مهم است که گاهی فقیهان در تنگناهای تعریف فقهی حدود وطن، به عرف ارجاع می‌دهند. اما اگر عرف ملاک باشد، در عرفِ امروزِ ما وطن به روستا یا شهر گفته نمی‌شود، بلکه به کشور اطلاق می‌شود. در این صورت حتی صدها کیلومتر مسافرت برون‌شهری هم به خروج از وطن منجر نمی‌شود. تا وقتی هم از وطن خارج نشویم، از نظر فقهی سفر آغاز نمی‌شود!

قرآن مردم را به عقلانیت دعوت کرده است و همین عقلانیت هم درستی برداشتهای سنتی از بعضی از احکام قرآنی را حتی در مناسکی چون نماز و روزه زیر سؤال می‌برد. ما مستقیما این احکام را از پیامبر نمی‌آموزیم، بلکه صدها سال پس از پیامبر و عبور از تحولات تاریخی و تأثیرات فرهنگی اقوام مختلف، از پدرانمان می‌شنویم و تقلید می‌کنیم. کافی است به اختلافات فقهی میانِ مذاهب و حتی میانِ فقهای یک مذهب واحد توجه کنیم تا متوجه شویم که بسیاری از احکام و استنباطات فقهی را نمی‌توان به قرآن و پیامبر نسبت داد.

سرمایه‌ی اولیه‌ی دینی انسان در هر جای جهان که به دنیا بیاید عقل است، از این رو عقل باید از جایگاهی بالاتر از نقل برخوردار باشد. احکام کتاب بر عقل عرضه می‌شود و پیش‌نیاز فهم کتاب، عقل سلیم است. همین عقل است که کشف می‌کند پدران ما مطلبی را بد فهمیده‌اند و حکمی را غلط اجرا کرده‌اند، و همین عقل است که درک می‌کند حکمی از کتاب متناسب با زمان و مکان خودش صادر شده است و اجرای آن حکم در زمان و مکانی دیگر نه ممکن است نه مطلوب. جراحی عمیق فقهی در گرو آن است که عقل را از قعر جدول منابع دینی بیرون بیاوریم و در صدر بنشانیم.

(ادامه دارد)

abarjm@yahoo.com